«منظر فرهنگی ماسوله» و «کاروانسراها» دو پرونده ایران برای ثبت جهانی در فهرست آثار یونسکو هستند که جریان ارزیابی آن‌ها در چهل‌وپنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو در ریاض پایتخت عربستان در حال انجام است.
دیدارنیوز: چهل‌وپنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو از ۱۹ شهریور (۱۰ سپتامبر) در پایتخت عربستان سعودی آغاز به کار کرده و قرار است پرونده ۵۰ میراث فرهنگی و طبیعی از بیش از ۴۰ کشور جهان برای ثبت در فهرست جهانی یونسکو مورد بررسی قرار گیرد.
ثبت شدن آثار در فهرست یونسکو موجب توجه بیشتر جهانی به کشور‌های دارای آثار ثبتشده و همچنین جذب بیشتر گردشگر از داخل و خارج از کشور می‌شود و می‌تواند نقشی تعیین‌کننده در توسعه اقتصاد گردشگری کشور‌ها داشته باشد.
ایران با ۲۶ اثر ثبت شده در یونسکو در حال حاضر یکی از ۱۰ کشور نخست به لحاظ دارا بودن آثار ثبتی در لیست یونسکو است و چنانچه موفق شود آثار بیشتری را به ثبت برساند می‌تواند ظرفیت‌های بیشتری از تاریخ و گردشگری خود را پیش چشم جهانیان به نمایش بگذارد و زمینه را برای جذب گردشگران جهانی و شناساندن فرهنگ اصیل ایرانی به آن‌ها فراهم کند.
رقابت نفس‌گیر
ایران در این دور از اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو، دو پرونده کاروانسراها و منظر فرهنگی ماسوله را برای ثبت پیشنهاد کرده است، افزون بر این دو پرونده قرار است اضافه شدن جنگل‌های دیزمار به پرونده جهانی جنگل‌های هیرکانی نیز بررسی شود.
اگرچه هر سال در یونسکو صرفا امکان بررسی آثار محدودی از هر کشور وجود دارد، اما از آنجا که اجلاس سال گذشته (۲۰۲۲) که قرار بود در روسیه برگزار شود به دلیل بحران اوکراین به تعویق افتاد، لذا بررسی ۲۴ پرونده سهمیه اجلاس سال گذشته به اجلاس عربستان موکول شد. به این ترتیب باتوجه به ۲۶ پرونده اجلاس امسال، در مجموع ۵۰ پرونده در اجلاس اخیر یونسکو بررسی می‌شوند و رقابت نفس‌گیر کشور‌ها برای ثبت آثارشان در یونسکو آغاز شده است. در حال حاضر از مجموع ۵۰ پرونده ارائه‌شده ۳۴ پرونده مربوط به میراث فرهنگی، ۹ پرونده میراث طبیعی و دو پرونده ترکیبی از میراث طبیعی و فرهنگی هستند.
کشور‌های آرژانتین، آلمان، ایران، ایتالیا، چین، ترکیه، مغولستان، ازبکستان، تاجیکستان، ترکمنستان، قزاقستان، جمهوری آذربایجان، پرتغال، کره‌جنوبی، روسیه، کامبوج، لتونی، لیتوانی، گواتمالا، هند، اسپانیا، اتیوپی، کانادا، دانمارک، چک، کنگو، فرانسه، بنین، ماداگاسکار، ویتنام، فلسطین، تونس، بلژیک، ایالات متحده آمریکا، سورینام، هلند، روآندا، تایلند، اندونزی، یونان و عربستان سعودی از جمله کشور‌هایی هستند که پرونده‌های میراث تاریخی و طبیعی آن‌ها در این دوره از اجلاس یونسکو در ریاض بررسی خواهد شد.
ابهام درخصوص ثبت جهانی ماسوله
اگرچه بی‌شک ماسوله و منظر فرهنگی شاخص آن ظرفیت ثبت در فهرست آثار یونسکو را دارد، اما باتوجه به نقد‌ها و مطالبی که در هفته‌های گذشته مطرح شده شانس ثبت منظر فرهنگی ماسوله در یونسکو به حداقل رسیده است.
پرونده پیشنهادی منظر فرهنگی ماسوله بنا بر نظر مشورتی و مصوبه شورای ملی ثبت آثار در سال ۱۴۰۰ برای دبیرخانه مرکز میراث جهانی یونسکو ارسال شد و از سال ٢٠٠٧ میلادی در «فهرست در انتظار» میراث جهانی یونسکو قرار داشته، اما با وجود تمام ظرفیت‌ها گویا ضعف مدیریت و نحوه ارائه پرونده آن به یونسکو مساله‌ساز شده است.
آرش خدابخش عضو شورای راهبردی پایگاه میراث فرهنگی ماسوله در نقد پرونده منظر فرهنگی ماسوله که به یونسکو ارائه شده، گفته است: متاسفانه این طور به نظر می‌رسد که شیوه تنظیم پرونده و مستندات ارائه‌شده در آن، این باور را در ارزیاب یونسکو به وجود آورده که اطلاعات داده‌شده در پرونده ثبت جهانی ماسوله مبهم است و با واقعیت‌های میدانی تطابق ندارد. ابهامات کلی وجود دارد و مستندات ارتباطی با هدف پرونده ندارد. بالقوه خود من هم توانسته بودم پیش‌بینی کنم که چنین ابهاماتی به وجود خواهد آمد؛ بنابراین اگر هر ارزیاب دیگری به جز خانم «نعیمه بن‌کاری» از کشور عمان هم آمده بود، عدم تطابق پرونده با واقعیات میدانی را تایید می‌کرد.
آرش خدابخش گفت: «آنچه در گزارش ایکوموس در مورد پرونده ثبت جهانی ماسوله درج شده برای ماسوله و ماسوله‌ای‌ها بسیار بسیار دردناک است و امیدوارم اگر قرار است ثبت جهانی ماسوله رای نیاورد، گزارش ایکوموس اصلا در صحن علنی یونسکو بررسی نشود، چون اگر این‌طور شود واقعا فضاحت است و مایه آبروریزی و شرمساری است و بهتر است موضوع مسکوت بماند.»
وزارت میراث فرهنگی درخصوص نقد‌های واردشده درخصوص ثبت جهانی ماسوله اعلام کرده: «شائبه‌های مطرح‌شده درباره نظر ایکوموس راجع به پرونده ماسوله، به ابهاماتی برمی‌گردد که ایکوموس علی‌الظاهر به‌دلیل نبود امکان ارتباط کامل با کارشناسان تهیه‌کننده پرونده، وارد کرده است. بدیهی است این موضوع نگرانی‌هایی را برای طرح موضوع ثبت جهانی ماسوله در کمیته میراث جهانی فراهم می‌کرد، از این رو در ماه گذشته، هیاتی از کارشناسان متخصص در حوزه ثبت جهانی از سوی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی به یونسکو اعزام شدند و رایزنی‌های لازم در راستای بازتبیین ارزش‌های منظر فرهنگی ماسوله و رفع ابهامات مطرح‌شده با اعضای کمیته میراث جهانی به انجام رسید.»
چشم امید ایران به ثبت احتمالی کاروانسراها
در شرایطی که ابهام‌های مطرح‌شده شانس ثبت جهانی منظر فرهنگی ماسوله را کاهش داده، حالا چشم فرهنگ‌دوستان ایرانی به ثبت کاروانسراهاست.
پرونده کاروانسرا‌های ایران شامل ۵۶ کاروانسرای تاریخی در ۲۴ استان کشور است که البته از بین صد‌ها کاروانسرا انتخاب شده‌اند و در توضیح ویژگی‌های آن در پرونده تنظیم‌شده برای یونسکو آمده است: «کاروانسراها یکی از مهم‌ترین اشکال معماری ایرانی هستند که باعث توسعه مسیر‌ها و نیاز‌های مرتبط با خواسته‌ها و مقتضیات سفر شدند؛ این کاروانسراها با مقایسه نقشه ۲۰۰ کاروانسرا انتخاب شده‌اند، هیچ‌یک از آن‌ها نقشه تکراری ندارند، بنابراین مشهود است که کاروانسراها نتیجه و محصول خلاقیت و نبوغ معماران ایرانی در طول تاریخ است.»
در خصوص این کاروانسراها همچنین گفته شده است: «کاروانسرا‌های ایرانی مستقیما درگیر تحولات اجتماعی، فرهنگی بودند، به گونه‌ای که تاثیر آن را در ادبیات، شعر، نقاشی، مینیاتور، موسیقی و همچنین معماری می‌توان دید. از نظر مقایسه، تفاوت کاروانسرا‌های ایرانی با چند نوع دیگر از کاروانسرا‌های موجود در خارج از ایران در شکل و نقشه است، زیرا به نظر می‌رسد نوع دیگر کاروانسراها از نمونه‌های اولیه ایرانی آمده است.»
شایان ذکر است ثبت جهانی پرونده کاروانسراها، می‌تواند فضا‌های سنتی در حوزه گردشگری کشور را توسعه دهد. کاروانسرا‌های مشخص‌شده در این پرونده از شمال تا جنوب و از غرب تا شرق ایران را شامل می‌شوند و ثبت آن‌ها در فهرست یونسکو می‌تواند موجب شناساندن مسیر‌ها و مناطق مختلف کشور و در ابعاد وسیع به جهانیان شود. از سوی دیگر گلچین شدن این کاروانسراها از میان کاروانسرا‌های متعدد موجود در کشور باعث شده که گوشه‌ای از ظرفیت‌های غنی معماری، فرهنگ و هنر ایران به جهانیان معرفی شود.
از مهم‌ترین کاروانسراها و رباط‌هایی که در این پرونده به آن‌ها اشاره شده می‌توان به رباط شرف (خراسان‌رضوی)، شریف‌آباد (سمنان)، دیر گچین (قم)، سعدالسلطنه (قزوین)، زین‌الدین (یزد)، پرند (تهران)، فرسفج (همدان)، بیستون (کرمانشاه)، ایزدخواست (فارس)، تاج‌آباد (همدان) و رباط‌عشق (خراسان‌شمالی) اشاره کرد.
با توجه به نزدیک شدن به سوم مهر ماه یعنی زمان اعلام ارزیابی‌های یونسکو، هیجان فعالان میراث و دوستداران ایران به اوج خود رسیده است.
آنچه مسلم است باتوجه به ظرفیت بالای هر دو پیشنهاد ایران برای ثبت جهانی انتظاری کمتر از ثبت هر دو اثر پیشنهادی برای علاقه‌مندان به فرهنگ ایران وجود ندارد و امید است مسوولان امر درایت و توانایی لازم برای تحقق این خواسته بحق مردم ایران را داشته باشند.
نادر نینوایی - روزنامه جهان صنعت
