«تزاحم میراث فرهنگی» علیه بافت‌های تاریخی

دیدارنیوز: در جهان امروز حفاظت از بافت تاریخی شهر‌ها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است؛ مساله‌ای که می‌توان نمود آن را در شهر‌هایی نظیر «استانبول» در ترکیه و «رم» در ایتالیا به وضوح دید.

در نمونه ترکیه دولت این کشور و مشخصا شهرداری «استانبول» موفق شده‌اند با حفظ شاکله اصلی بافت تاریخی خود نه‌تن‌ها هویت فرهنگی-تاریخی شهر استانبول را حفظ کنند، بلکه با تکیه بر این جاذبه تاریخی هر ساله انبوهی از گردشگران از سراسر جهان را جذب کنند.

نگاهی به وضعیت بافت‌های تاریخی شهر‌های ایران در طول دهه‌های اخیر گویای آن است که نگاه مدیریت شهری در بسیاری از شهر‌ها نه حفظ بافت تاریخی و کمک به بهینه‌سازی آنها، بلکه در گام اول تخریب و در گام بعدی نوسازی این بافت‌ها بوده است.

استفاده از عبارت‌هایی نظیر «تزاحم میراث فرهنگی» درخصوص بافت تاریخی توسط برخی از مسوولان، یا تخریب‌های انجام‌شده در بافت‌های تاریخی شیراز، اصفهان، قم، کاشان، دزفول و سایر شهر‌های کشور گویای آن است که برنامه‌ای جامع برای به رسمیت شناختن بافت‌های تاریخی، بهینه‌سازی آن‌ها و استفاده از ظرفیت‌های آن‌ها در زمینه جذب گردشگر و درآمدزایی از این ظرفیت وجود ندارد.

علت کم‌توجهی مدیران به بافت تاریخی

نگاهی به وضعیت بافت‌های تاریخی شهر‌های کشور‌هایی نظیر ترکیه گویای آن است که مدیریت شهری حداکثر توان خود را برای حفظ و ساماندهی بافت بنا‌ها به کار می‌گیرد. در ایران رویه دیگری برقرار است و چالش‌های موجود درخصوص بافت‌های تاریخی و روند پیوسته تخریب آن‌ها باعث شده که جریانی از سوی مردم و سازمان‌های مردم‌نهاد با هدف توقف تخریب‌ها و حفظ بافت‌های تاریخی شکل بگیرد.

محمدمهدی کلانتری دبیر کمیته میراث فرهنگی اتحادیه انجمن‌های علمی معماری، مرمت و شهرسازی ایران درخصوص علت تفاوت نگاه مدیران ایرانی با سایر کشور‌ها درخصوص بافت‌های تاریخی، گفت: مساله این است که کشور‌های دیگر فهمیده‌اند بافت‌های تاریخی ثروت‌های فرهنگی هستند و حتی دولت‌ها می‌توانند از طریق آن‌ها درآمد کسب کنند. به عنوان نمونه بخش عمده‌ای از درآمد ترکیه از همین صنعت گردشگری ناشی می‌شود، یعنی گردشگران از سراسر جهان به ترکیه می‌روند تا بافت تاریخی و استانبول قدیم را به نظاره بنشینند. در شبه جزیره اروپایی استانبول کاملا این شهر حفاظت شده است و (بافت تاریخی شهر) سه دوره تاریخی را پیش چشم بازدیدکنندگان به نمایش می‌گذارد. از سوی دیگر به‌کار‌گیری «تراموا» در استانبول باعث شده که خودرو به نزدیکی بنا‌های تاریخی نرود و عبور و مرور خودرو در نزدیکی کاخ «توپ‌کاپی» و مسجد «ایاصوفیه» انجام نشود؛ به این ترتیب مداخلات در بافت تاریخی حداقلی است و این بافت حفظ شده است، در واقع آن‌ها می‌دانند این بافت تاریخی ثروت آنهاست و آن را به بهترین شکل حفظ می‌کنند.

این فعال حوزه بافت‌های تاریخی کشور با اشاره به ضعف‌های مدیریتی و نوع نگاه نامناسب در ایران به بافت‌های تاریخی گفت: در کشور به آثار تاریخی‌مان به دید ثروت نگاه نمی‌کنیم. مدیران شهری و مسوولان در ایران بافت‌ها و بنا‌های تاریخی را بیشتر به چشم یک وجود مزاحم می‌بینند و آن را مزاحم توسعه قلمداد می‌کنند. اخیرا نیز رییس‌جمهوری و دیگران از اصطلاح «تزاحم‌های میراث فرهنگی» استفاده می‌کنند و خواستار حل آن هستند.

کلانتری با تشریح این نگاه اشتباه ادامه داد: در واقع میراث فرهنگی را مزاحم توسعه، ساخت‌و‌ساز و مزاحم طرح‌های شهری می‌دانند و همین نگاه باعث می‌شود که مدام به دنبال کم کردن حریم بافت تاریخی شهر‌ها باشند و از سیاست‌های کوچک‌سازی و انقباضی در مواجهه با بافت تاریخی شهر‌ها استفاده کنند. بر مبنای این نگاه صرفا می‌گویند بنا‌های شاخص و ارزشمند را حفظ کنیم و بقیه را تخریب کنیم. در واقع اصلا اعتقادی به بافت تاریخی ندارند و می‌گویند در بافت تاریخی صرفا یکسری بنا‌های شاخص وجود دارد که ثبت ملی شده‌اند و سایر بخش‌های بافت اهمیت ندارد. این در حالی است که باید توجه داشت در بافت تاریخی تعداد زیادی بنا‌های شاخص و ارزشمند نیز وجود دارد که به ثبت نرسیده‌اند؛ آیا، چون این بنا‌ها ثبت نشده‌اند باید مجوز تخریب آن‌ها را صادر کنیم؟ قطعا چنین اجازه‌ای نداریم، اما آقایان خیلی راحت با این موضوع کنار می‌آیند و به نوعی مجوز تخریب صادر می‌کنند.

چالش‌های اخیر بافت تاریخی اصفهان

یکی از شهر‌هایی که در سال‌های اخیر بافت تاریخی آن با چالش‌های متعدد مواجه بوده، اصفهان است.

دبیر کمیته میراث فرهنگی اتحادیه انجمن‌های علمی معماری، مرمت و شهرسازی ایران، با اشاره به چالش‌های اخیر بافت تاریخی اصفهان گفت: «افزون بر مسائل پیش‌آمده برای «گذر آقانجفی» در حال حاضر شهرداری اصفهان به دنبال ایجاد دو خیابان دیگر (در بافت تاریخی) است. یکی خیابان آیت‌الله زاهد است که حدفاصل خیابان مسجد سید و خیابان فروغی را می‌خواهند آزاد‌سازی و تخریب کنند و خیابان زاهد را ادامه دهند و دیگری نیز خیابانی است که از دروازه دولت اصفهان و میدان امام‌حسین به سمت غرب اصفهان کشیده می‌شود و به موازات خیابان طالقانی است. هر دو این‌ها نیز در محدوده تاریخی مصوب اصفهان است. این در حالی است که هرگونه تعریف معبر، ایجاد معبر و احداث پروژه بزرگ‌مقیاس، مغایرت اساسی با مصوبه شورای‌عالی شهرسازی داشته و ممنوع است. الان با وجود اینکه چنین مصوبه‌ای وجود دارد و بالاترین نهاد در حوزه معماری و شهرسازی آن را تصویب کرده، اما می‌بینیم که شهرداری برای ایجاد دو خیابان در بافت تاریخی اصفهان خیز برداشته و این در حالی است که اگر این دو خیابان احداث شوند بنا‌های ارزشمند نیز در مسیر آن‌ها از بین خواهند رفت.»

باوجود تمام نکاتی که درخصوص اهمیت بافت‌های تاریخی گفته شد باید پذیرفت که بافت تاریخی شهر‌ها فاقد ساختار و امکانات بهینه برای ارائه خدمات شهری به‌روز به شهروندان هستند. برای جبران این نقیصه مطالعه، ارزیابی و ارائه راهکار مناسب برای بهینه کردن ارائه خدمات در بافت‌های تاریخی در شهر‌های تاریخی ایران باید به عنوان یک اولویت و مساله تعیین‌کننده طرف توجه مسوولان امر قرار گیرد.

بالا بردن امنیت در محیط، حفظ هویت بافت تاریخی، توجه به ارزش‌های معماری و ویژگی‌های تاریخی و آماده‌سازی شرایط برای جذب گردشگران از مهم‌ترین نکاتی است که باید در کنار مرمت بنا‌های آسیب‌دیده بافت‌های تاریخی، طرف توجه مسوولان کشوری و مدیران شهری قرار گیرد تا امکان بهره‌مندی از ظرفیت‌های بافت‌های تاریخی فراهم شود.