اولین فصل کاوش در غار اسپهبد خورشید

دیدارنیوز: غار اسپهبد خورشید ازجمله محوطه‌های باستانی‌ست که افسانه‌های بسیاری در دل خود دارد. افسانه‌هایی از مخفی شدن همسر و فرزند و البته ثروت اسپهبد خورشید در این غار و در نهایت مرگ همه آن‌ها گرفته تا طاق عایشه گرگیلی دژ و حضور راهزنان. گرچه منوچهر ستوده در کتاب «از آستارا تا استرآباد» به معرفی این غار پرداخت، اما این چنگیز شیخ لی بود که در دهه ۴۰ خورشیدی با ورود به غار؛ پای باستان‌شناسان را به اسپهبد خورشید باز کرد. با این وجود هنوز باستان‌شناسان موفق به انجام کاوش در این غار افسانه‌ای نشده‌اند.

مهدی عابدینی عراقی (مدیر پایگاه میراث فرهنگی اسپهبد خورشید سوادکوه) با اشاره به آنکه طی ماه جاری نخستین فصل کاوش غار اسپهبد خورشید کلید خواهد خورد، گفت: به محض دریافت مجوز کاوش از پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، نخستین فصل کاوش در غار اسپهبد خورشید را آغاز خواهیم کرد. در این غار فضای معماری فاخر داریم که چند هزار متر مربع است.

گفته می‌شود داخل غار به صورت دستکند است و بخش‌هایی مانند قلعه، برج، آتشکده، آب انبار، حمام و تنور دارد که ساروج و سنگ ساخته شده‌اند. دو مسیر پله مانند نیز به دهانه غار راه دارد که یکی در مرکز دهانه غار و دیگری در سمت چپ است. معماری داخلی به صورت چهار طبقه بوده که با پلکان به یکدیگر راه دارند. آب انبار مجموعه دو طبقه بوده. ساخت چنین فضایی در ارتفاع ۵۰ و ۸۰ متری بدون ابزار به خصوصی کار پیچیده‌ای بوده است. حتا یکی از عجیب‌ترین بخش‌های غار، هدایت آب از روستای کمرپشت از یک مسیر سنگی به داخل غار بوده که هوشمندی بخصوصی را در آن می‌توان دید، اما با توجه به آنکه تاکنون هیچ کاوشی در غار اسپهبد خورشید انجام نشده نمی‌توان به صراحت دراین خصوص صحبت کرد.

عابدینی عراقی در این خصوص گفت: ابتدا آواربرداری انجام می‌شود و این کار از بخش غربی غار آغاز خواهد شد تا پلان‌های معماری و بخش‌های مختلف آن مشخص شود. برای انجام مرمت نیاز است تا کاوش انجام گیرد و مسیر مرمت به مرمتگران داده شود. باید کاوش را آغاز کرد تا ببینیم با چه پدیده‌های معماری و پلان‌هایی روبه‌رو می‌شویم.

این باستان‌شناس درخصوص فعالیت معادن در حریم و نزدیکی غار اسپهبد خورشید نیز گفت: موفق شدیم فعالیت یکی از چهار معدنی که در حریم غار قرار دارند را متوقف کنیم. از آنجا که این معادن مجوز فعالیت ۱۰ ساله‌اشان را در سال ۱۳۹۶ از اداره کل میراث فرهنگی استان مازندران دریافت کرده‌اند از این رو امکان متوقف کردنشان نیست این درحالی است که تمام این معادن در حریم ثبت ملی غار فعال هستند. با همکاری استانداری و دادستان بر آن شدیم تا به محض اتمام اعتبار زمان مجوز هریک از این معادن، دیگر مجوز آن‌ها تمدید نشود. اعتبار فعالیت یکی از این معادن تمام شده بود که دیگر تمدید نشد و ۳ معدن نیز تا سال ۱۴۰۶ فعال خواهند بود و مجوز فعالیت آن‌ها تمدید نخواهد شد.

مدیر پایگاه میراث فرهنگی اسپهبد خورشید درخصوص آسیبی که فعالیت معادن در حریم می‌تواند به این میراث ملی وارد کند، گفت: این آسیب بیشتر در حوزه آسیب منظر خواهد بود چراکه حریم منظر مخدوش می‌شود البته ضربه‌های سنگ‌شکن نیز لرزه‌هایی ایجاد می‌کند که می‌تواند موجب آسیب به غار شود. ضمن آنکه تردد ماشین آلات سنگین معادن در جاده‌های محوطه غار آسیب زننده است و حریم منظر را مخدوش می‌کند.

او همچنین از آزادسازی بخشی از عرصه غار اسپهبد خورشید خبر داد که در تملک یکی دیگر از معادن بود و گفت: با کمک منابع طبیعی آن منطقه نهال کاری شده. در انتظار تامین اعتبار برای اجرای مسیر دسترسی هستیم. با توجه به آنکه اعتبارات قطره چکانی دولتی کفاف ساخت مسیر را نمی‌دهد، یکی از معدن‌کاران خارج از حریم برای سرمایه‌گذاری در این بخش اعلام آمادگی کرده است.

افسانه یا حقیقت

عابدینی عراقی در پاسخ به این سوال که افسانه‌های مختلفی درخصوص غار اسپهبد خورشید مطرح است از جمله می‌توان به نوشته‌های تاریخی اشاره داشت که از این غار به نام طاق عایشه گرگیلی دژ یاد شده و علت اینکه آن را طاق عایشه گرگیلی دژ می‌خواندند به سبب این است که در زمان‌های قدیم تعدادی از راهزنان و دزدان به همراه زنی به نام عایشه که در دوره‌های اسلامی زندگی می‌کرد و در این غار متحصن بود، دور هم جمع شدند و کارشان کرکیل (غارت) بوده یا آنکه گفته می‌شود اسپهبد خورشید زن و فرزاندان و تمام ثروت خود را در فرار از دست اعراب در غار اسپهبد اسکان می‌دهد و با لشگری عظیم به سمت گیلان و جنگ با اعراب می‌رود، اما خانواده او در غار جان می‌بازند و… کدامیک از این افسانه‌ها درست است و به لحاظ باستان‌شناسی ثابت شده، گفت: من به افسانه‌ها اعتقاد ندارم. باستان‌شناس آنچه را می‌بیند باور می‌کند. برخی از دوستان در داستان‌ها غرق شده‌اند. اینجا با سازه‌ای معماری روبه رو هستیم که در دوره ساسانی و پسا ساسانی ساخته شده و باید کاوش شود تا بتوان درخصوص آن دقیق‌تر صحبت کرد. ضمن آنکه اسپهبد اصلا سوادکوهی نبوده. هرچند بر اساس کتب تاریخی در زمان جنگ فرزند و خانواده خود را در اینجا ساکن کرده تا برای آوردن نیرو به دیلم برود، اما تاکنون اثری از ثروت نهفته او در غار وجود ندارد و هنوز کاوشی نیز صورت نگرفته تا بتوانیم به قطع سخن بگوییم.

او با اشاره به آنکه مردم محلی مازندران و منطقه سواد کوه این غار را لاپ کمر می‌نامند، گفت: معنی لاپ بریدگی است از آنجا که شکاف و بریدگی توسط طاق این غار در دل کوه ایجاد شده است به این نام نامیده شده. بسیاری از افسانه‌های کنونی طی نیم قرن اخیر تولید شده.

آغاز دومین فصل کاوش در مسجد سر

عابدینی عراقی همچنین از تجهیز کارگاه برای آغاز دومین فصل کاوش در آتشکده ارفه‌ده خبر داد و گفت: این آتشکده یکی از بنا‌های وابسته به پایگاه میراث فرهنگی اسپهبد خورشید سوادکوه است و طی هفته جاری دومین فصل کاوش در محوطه مسجد سر را آغاز خواهیم کرد.

این باستان‌شناس با اشاره به آنکه در نخستین فصل کاوش در مسجد سر تپه کلای روستای ارفه ده سوادکوه که در سال ۱۴۰۰ انجام شد، یک بنا با پلان مشابه با چهارطاقی‌های زمان ساسانیان که در دیگر مناطق قلمرو این امپراتوری وجود دارد به‌دست آمده است، گفت: با وجود آنکه در متون تاریخی از آتشکده‌های متعددی در مازندران نام برده شده از آتشکده آمل و ساری گرفته تا آتشکده کوسان و…، اما تاکنون شواهد معماری از این آتشکده‌ها بدست نیامده از این رو می‌توان گفت مسجد سر، نخستین آتشکده‌ای‌ست که در استان مازندران کشف کرده‌ایم. این مکان از دیرباز محل عبادت بوده و هم اکنون نیز از جمله نقاط قابل احترام در منطقه به حساب می‌آید.

عابدینی عراقی یادآور شد: بعد از انجام نخستین فصل کاوش در تپه کلای ارفه ده، چهارطاقی، آتشدان گچی بسیار زیبا از دل خاک درآمد. این مجموعه تمام اجزای آتشکده از آتشدان، راهروی طواف گرفته تا محل حضور موبدان و محل تطهیر و تنبوشه سفالی و… بدست آمد. اتاق‌های جانبی نیز بدست آمدند. باتوجه به آنکه تنها یک سوم آتشکده کاوش شده، امسال بخش دیگری کاوش خواهد شد تا پلان آتشکده کامل‌تر شود و بتوانیم به عنوان آتشکده‌ای مستقل و تقریبا با پلان کامل معرفی کنیم.

او در پاسخ به این سوال که آیا می‌توان گفت این آتشکده یکی از کامل‌ترین آتشکده‌هایی است که از زیر خاک بیرون می‌آید، گفت: این مجموعه کامل است، اما متاسفانه در سال ۱۳۶۰ برای ساخت سالن کشتی بر روی تپه، درصدد تسطیح آن برآمدند که سبب تخریب بخش بالایی و گنبد آجری آتشکده شد. البته در نهایت جلوی ساخت این سالن گرفته شد و مابقی آتشکده از تخریب نجات یافت. اکنون حدود ۲ تا ۲ متر و ۱۰ سانت از ارتفاع آتشکده موجود است.

مدیر پایگاه ملی غار اسپهبد خورشید و آثار وابسته همچنین درخصوص تزیینات بدست آمده در این آتشکده گفت: کف و دیوار‌های آتشکده گچی است که با رنگ اخرای قرمز رنگ پوشانده شده. آتشدان کنگره‌ای‌ست و به سمت بالا که می‌آید مساحتش کمتر می‌شود. هشت کنگره می‌خورد و به بالا می‌آید. البته تزیینات گچی نیز در این آتشکده بدست آمد که شکسته شده‌اند. این آتشکده دید ما را نسبت به بنا‌های مذهبی دوره ساسانی استان مازندران بازتر کرد. این آتشکده تا قرن چهارم هجری قمری (دوره اسلامی) مورد استفاده قرار می‌گرفته و در چندین مرحله الحاقاتی به آن افزوده شده است. البته معماری کاملا ساسانی است و سفال‌هایی از دوره اسلامی (قرن ۳ و ۴ ه. ق) نیز در آن بدست آمده.

به گفته او، این محوطه تخریب نشده و آثار تخریب در آن دیده نمی‌شود و همچنان مورد احترام مردم است و به مرور زمان دچار فرسودگی و آسیب شده. روی این تپه ساخت و ساز انجام نشده، اما در دهه ۳۰ حفاری غیر مجاز در این محوطه انجام شده که در کتاب منوچهر ستوده نیز به آن اشاره شده. در آن کتاب آمده که این افراد چند مجمع مفرغی و مسی را از محوطه خارج کرده و بردند. در کاوشی که داشتیم موفق شدیم بقایایی از آثار مسی را در کف آتشکده بدست آوریم و ظاهرا آنچه گفته شده، درست بوده چراکه آثار حفاری غیر مجاز مشهود بود. ضمن آنکه راه‌پله نیز دچار آسیب شده و شکسته است.