چرا روحیه انقلابی نمی‌تواند اقتصاد را اصلاح کند؟

دیدارنیوز ـ دکتر محمد رضا یوسفی*: از دهه ۱۳۸۰، اصطلاح روحیۀ جهادی در کنار روحیه انقلابی در محاورات سیاسی رشد کرده و در نیمه دوم دهه ۱۳۹۰ بر گستره آن افزوده شد. دکتر درخشان در مناظره اردیبهشت ماه با دکتر غنی‌نژاد، مشکل اقتصاد ایران را ساختاری دانسته و راه‌حل آن را داشتن روحیۀ انقلابی بیان کرد. حال این پرسش مطرح می‌شود که تعریف دقیق و ویژگی‌های روحیۀ انقلابی چیست؟ چرا تاکنون این روحیه نتوانسته است مشکلات اقتصادی را حل کند؟ روحیه انقلابی در کدام دوره‌های تاریخی و در چه حوزه‌هایی کاربرد داشته است؟

ـ رهبری در بیاناتی به تبیین روحیه جهادی پرداخته‌اند و آن را به معنای انجام کار برای خدا، وظیفه خود دانستن کار برای مردم، تلاش برای سازماندهی نیرو‌ها در راستای خدمت رسانی و در تقابل با فرهنگ مادی بیان کرده است. (بیانات رهبری، ۲۲/۷/۱۳۹۴) ایشان در سال اول دولت نهم، روحیه جهادی را اعتقاد به «ما می‌توانیم»، تلاش خستگی‌ناپذیر و استفاده از همه ظرفیت وجودی و ذهنی و اعتماد به جوان‌ها بیان کردند. (بیانات رهبری، ۱۴ / ۱۰ / ۱۳۸۴)

وجود روحیه انقلابی در ابتدای انقلاب، با توجه به محرومیت گسترده مناطق روستایی، موجب رسیدگی به این مناطق شد و خدمات بسیار ارزنده‌ای اعم از کمک در برداشت محصول، ساخت خانه و مانند آن در آن دوران انجام گرفت. به هنگام تهاجم به کشور نیز همین روحیه مانع از پیشروی عراق شد و معادلات دشمن را به هم زد. معمولا کشور‌های انقلابی از  پتانسیل آرمان گرایی و شور انقلابی در جهت حل برخی از معضلات بهره مند می‌شوند چنان که کوبا با استفاده از همین رویکرد به بهبود آموزش و بهداشت کشور پرداخت.

ـ با وجود این، مطالعه دامنه فعالیت‌ها نشان می‌دهد که موارد کارکرد روحیه انقلابی در حوزه‌های معدود و با سطح دانش مشخص، بوده است. هیچ تجربه‌ای حکایت از کاربرد روحیه جهادی و انقلابی در ساختار‌های پیچیده مانند ساختار‌های سیاسی، اقتصادی که نیازمند دانش گسترده و دیدن ابعاد فراوان است، وجود ندارد. نه تنها در ایران بلکه در کشور‌هایی مانند کوبا و چین نیز موفقیتی در ساختار اقتصادی به دلیل روحیه انقلابی مشاهده نشده است. ما امروز با تورم بالا، رشد اقتصادی پایین، فساد سیستماتیک، بحران آب، مسائل زیست محیطی و مانند آن مواجه هستیم و داشتن روحیه انقلابی نتوانسته است در حل این معضلات به ما کمک کند.

ـ به عنوان نمونه، تورم به معنای افزایش سطح عمومی قیمت‌ها یک متغیر کلان است. در یک روند بلندمدت، هر گاه نقدینگی به طور نامتناسب با رشد اقتصادی رشد کند، تورم رخ می‌دهد. پس در مورد تورم، به دو جانب رشد اقتصادی و رشد نقدینگی باید توجه داشت. در این صورت پرسش این خواهد بود که چرا رشد نقدینگی بالا و رشد اقتصادی کند است؟

کسری بودجه یا همان عدم توازن هزینه‌ها و درآمد‌های دولت، یک عامل اساسی در رشد نقدینگی است. کسری بودجه به دلیل ناتوانی در مدیریت هزینه‌ها و ناتوانی در کسب درآمد اعم از درآمد‌های نفتی و مالیاتی است. در ناحیه درآمدها، به دلیل شرایط تحریمی، درآمد‌های نفتی کاهش یافته است. از طرفی ساختار نظام مالیاتی کشور در فضای دولت رانتیر شکل گرفته و از این رو، نسبت درآمد‌های مالیاتی به تولیدناخالص داخلی ایران از متوسط کشور‌های دنیا و کشور‌های در حال توسعه پایین‌تر بوده است. بررسی نهاد‌های توانمند اقتصادی که از معافیت مالیاتی برخوردارند می‌تواند تا حدی ما را به دلایل آن واقف کند. ساختار مالیاتی کشور به زیان بخش خصوصی مولد و به سود بخش دلالی بوده است. برای اصلاح این ساختار تنها روحیه انقلابی کافی نیست بلکه درک روابط پیچیده درون ساختار مالیاتی و سپس عزمی فراتر از روحیه انقلابی لازم است. کاهش درآمد نفتی نیز معلول روابط خارجی ما بوده است. دولت به ناچار دست به استقراض زده و موجبات تورم را فراهم می‌آورد. عامل دیگر افزایش نرخ ارز است که موجب افزایش هزینه‌های تولید و تورم شده و از این مسیر، تورم نیز بر رشد نقدینگی تاثیر گذارده، رابطه متقابل شکل می‌گیرد.

ـ رهبری در سال ۱۳۹۹، نارضایتی خود را از تورم و گرانی برخی کالا‌ها مانند مرغ اعلام کردند. بلافاصله اعلام شد برای تحقق فرمان رهبری، قرارگاه ۱۷ ربیع تشکیل می‌شود (خبرگزاری تسنیم، ۱۴ آبان ۱۳۹۹). قیمت مرغ در آن زمان کمتر از ۱۳ هزار تومان بود. اما رشد قیمت مرغ در اواخر سال ۱۴۰۱ نسبت به سال ۱۳۹۹، بیش از چند ده درصد بوده است. این امر بدین مفهوم است که روحیه جهادی بدون نگاه علمی و نادیده گرفتن علل پیدایش یک مشکل موجب اقدامات کم‌فایده و اتلاف منابع شده است. عدم موفقیت به دلیل دخالت دولت در تخصیص ارز و ایجاد رانت، نگاه نادرست به پدیده فساد، تقویت موقعیت واردکننده در برابر تولیدکننده داخلی بوده است. راه حل نیز دوری از شعار و داشتن تحلیل علمی و تغییر رویکرد است.

* دانشیار دانشکده اقتصاد دانشگاه مفید