تحریم­های ترامپ از دو دیدگاه؛ زیباکلام و مظاهری

دیدارنیوز - اسفندیارعبدالهی - ایالات متحده آمریکا از آغاز پنجم نوامبر (چهاردهم آبان) تحریم‌هایی را که با توافق برجام از ایران رفع شده بود، به طور کامل بازگرداند که عمده‌ترین آن تحریم خرید نفت ایران، بخش انرژی، بانک مرکزی و کشتیرانی و بیمه و ارائه خدمات پیام‌رسان‌های بین بانکی موسوم به سوئیفت است.

در این روز دفتر کنترل دارایی‌های خارجی وزارت خزانه‌داری ایالات متحده تحریم‌های جدیدی را هم علیه اشخاص و نهادهای مرتبط با جمهوری اسلامی ایران اعمال کرده که شامل این موارد است:

تحریم پنجاه بانک ایرانی که اغلب موسسات مالی و بانکی ایران را در بر ‌می‌گیرد. اضافه شدن بیش از ۴۰۰ مورد تازه از اشخاص و شرکت‌های حمل و نقل دریایی و نفتکش به فهرست پیشین تحریم‌ها. تحریم بیش از ۶۰ فروند هواپیماهای مسافربری متعلق به خطوط هوایی ایران‌ایر. اضافه شدن حدود ۲۵۰ نفر به فهرست پیشین تحریم افرادی که اموال و دارایی‌هایشان در خاک ایالات متحده توقیف ‌می‌شود.

ایالات متحده با افزودن اشخاص و نهادهای تازه به فهرست تحریم‌های خود، بخش بانکی و حمل و نقل هوایی و دریایی ایران را هدف قرار داده است.

در بخش بانکی به جز بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، آمریکا شمار گستردهای از بانک‌های ایرانی و شعبات خارجی آنها و موسسات مالی و اعتباری را هم تحریم کرده است. برخی از این بانک‌ها در مبادلات دارو، غذا و کالاهای پزشکی نقشی حیاتی داشته‌اند. آمریکا گفته است اقلام بشردوستانه از شمول تحریم‌ها خارج است اما واردکنندگان این کالاها ‌می‌گویند بانک‌ها از بیم جریمه‌های آمریکا برای مبادله کالاهای بشردوستانه هم احتیاط‌هایی به خرج ‌می‌دهند که روند واردات را بسیار کند ‌می‌کند.

دیدارنیوز درباره میزان تاثیر این تحریم‌ها بر اوضاع ایران و آینده این روند با توجه به برگزاری انتخابات میان‌دوره‌ای کنگره آمریکا، با دوتن از اساتید دانشگاه گفتگو کرده است. دکترصادق زیباکلام استادعلوم سیاسی دانشگاه تهران و محمدمهدی مظاهری عضو هیات علمی دانشگاه تهران و کارشناس روابط بین‌الملل در این موضوع نظرات خود را با ما در میان گذاشتند.

صادق زیباکلام: متاسفانه آمریکاستیزی تبدیل به ایدئولوژی نظام شده است

دیدارنیوز: با توجه به پیروزی دموکرات‌ها، چه تغییری در سیاست خارجی آمریکا درقبال ایران اتفاق ‌می‌افتد و آیا نتایج انتخابات اخیر تحریم‌های ایران را دچار خدشه یا تعلیق ‌می‌کند؟

زیباکلام: بعید به نظر ‌می‌رسد دست‌کم در کوتاه‌مدت تغییری در سیاست خارجه آمریکا نسبت به ایران رخ بدهد زیرا پیروزی دموکراتها در مجلس نمایندگان بوده است که بیشتر به مسائل داخلی آمریکا ‌می‌پردازد. مجلس نمایندگان آمریکا بیشتر به  مسائلی مانند مالیات، بیمه، مهاجرت و کلا به محور سیاست داخلی آمریکا توجه دارد. البته به سیاست خارجه هم ‌می‌پردازد ولی اکثریت مجلس نمایندگان در کلان تصمیمات کم‌تاثیراست.

آن بخشی که بیشتر متوجه سیاست خارجه و روابط بین‌الملل ایالات متحده است، بیشتر در سنا اتفاق ‌می‌افتد بخصوص کمیسیون روابط خارجه سنای آمریکا که توان تاثیرگذاری بر سیاست‌های خارجی ترامپ را دارد.

همانگونه که ‌می‌دانید جمهوری‌خواهان طرفدار دونالد ترامپ حائز اکثریت در سنا شدند. اگر تا قبل از این جمهوری‌خواهان با 2 کرسی اکثریت را داشتند، بعد از انتخابات میاندوره‌ای تبدیل به 7 کرسی شد و این بدین معنا است که همچنان سیاست‌های جاری آمریکا در قبال ایران ادامه پیدا ‌می‌کند. حتی شاید بتوان گفت سیاست‌های ترامپ نسب ایران سخت‌گیرانه‌تر و خصمانه‌تر هم بشود.

دیدارنیوز: پس از نظر شما تحریم‌های ترامپ علیه ایران تعلیق یا کم‌رنگ نمی‌شود؟

زیباکلام: خیر. تحریم‌های ایران همچنان ادامه می‌یابد و ای بسا این تحریم‌ها شدید‌تر هم بشود.

دیدارنیوز: آیا نگاه و تحلیل ایران، بخصوص تحلیل رسانه‌های رسمی ایران از نتایج انتخابات میاندوره‌ای و تاثیر آن با کمیت وکیفیت تحریم واقع‌بینانه است؟

زیباکلام: خیر واقع بینانه نیست. خیلی مواقع نگاه، تحلیل و واکنش‌های رسمی که از زبان رسانه‌های رسمی و مسئولان مرتبط با موضوع گفته می‌شود خوشبینانه با کارکردی مسکن‌گونه و روشی انفعالی و تبلیغاتی است.

اینکه گفته می‌شود کشورهای مختلف از جمله اروپایی‌ها با سیاست‌های ترامپ مخالفت می‌کنند، شاید از جهت بعض مواضع سیاسی آنها درست باشد ولی عملا توان ممانعت از عملی شدن تحریم‌ها را ندارند.

یا اگر گفته می‌شود رئیس جمهور آمریکا در داخل محبوبیت ندارد و نمی‌تواند تا انتها پیش برود به دور از واقعیت است. کلا باید گفت موارد، مواضع و صحبت‌هایی که در ایران در خصوص آمریکا گفته می‌شود واقعیت ندارد.

دیدارنیوز: تحلیل شما از آینده روابط ایران و آمریکا چیست؟ آیا مذاکره‌ای میان ایران و آمریکا شکل می‌گیرد؟

زیباکلام: ما چهل سال گذشته آمریکاستیزی را به عنوان استراتژی سیاست خارجی جمهوری اسلامی اتخاذ و انتخاب کرده‌ایم. متاسفانه آمریکاستیزی تبدیل به ایدئولوژی نظام جمهوری اسلامی ایران شده است. اگر یک موضوع عرفی که کیفیت مملکت‌داری وابسته به آن است به ایدئولوژی یک حکومت تبدیل شود، کنار گذاشتن آن سخت و ناشدنی است. لذا در چهل سال گذشته برای شعار و سیاست آمریکاستیزی بهای زیادی پرداخت کرده‌ایم و منافع ملی ما تحت این رویه نادیده گرفته شده و خسارت فراوان دیده است.

متاسفانه همچنان هم بدون توجه به منافع ملی بر طبل آمریکاستیزی می‌کوبیم و از محل منافع ملی ایران به واسطه اصرار بر آمریکاستیزی هزینه می‌کنیم. شعارهایی چون آمریکاستیزی، صدور انقلاب، نابودی اسرائیل و سایر مواضع و سیاست‌های چهل ساله جمهوری اسلامی ایران به قیمت نابودی اقتصاد تمام خواهد شد.

محمدمهدی مظاهری: آمریکایی‌ها با تحریم به اهداافشان نمی‌رسند

دیدارنیوز: دولت ایالات متحده آخرین مرحله تحریم‌ها را اعمال کرد و انرژی، مبادلات بانکی و 700 شخص حقوقی وحقوقی را شامل این فاز از تحریم‌ها قرار داد. نظر شما چیست؟ این تحریم‌ها در مراحل مختلف (از ابتدای خروج از برجام تاکنون) چه تاثیراتی بر اقتصاد و سیاست داخلی ایران داشته است؟

مظاهری: در عرصه روابط بین‌الملل کنونی اقتصاد، سیاست و ثبات و امنیت کشورها تا حد زیادی به هم گره خورده و از این جهت تحریم علیه یک کشور به ویژه اگر به صورت فراگیر و با همراهی تعداد زیادی از کشورها باشد، می‌تواند کشور تحریم شده را تحت تأثیر قرار دهد، کما اینکه در دوره قبل از برجام که تحریم‌های فراگیرعلیه ایران وضع شد، شاهد بروز مشکلات فراوانی در عرصه فروش نفت و مبادلات بانکی بودیم و تلاش برای دور زدن این تحریم‌ها نیز در برخی موارد به شکل‌گیری بازار سیاه، اشکالی از فساد و سوءاستفاده برخی از به اصطلاح «کاسبان تحریم» منجر شد. بنابراین از آنجا که دیگر هیچ کشوری در عرصه بین‌المللی قادر نیست با بستن مرزها و بدون تعامل با دیگر کشورها، احتیاجات ملی خود را تأمین کند، لذا باید پذیرفت که تحریم‌های بین‌المللی قطعا اثرگذار بوده و می‌تواند مشکلاتی را برای کشورهای مورد تحریم از جمله ایران ایجاد کند.

البته تفاوت تحریم‌های این دوره با دوره قبل از برجام این است که تحریم‌های جدید به لحاظ  وضع شدن از سوی ایالات متحده آمریکا و یکجانبه بودن، از وجاهت و اعتبار قانونی و بین‌المللی برخوردار نیست. ایالات متحده، برجام و نیز قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت را به‌صورت علنی مورد نقض فاحش قرار داده و به همین دلیل است که سایر کشورها از جمله طرفهای ایران در برجام اعلام کرده‌اند که در سطوح دولتی با این تحریمها همراهی نمی‌کنند. بنابراین در ارزیابی تأثیر تحریمها بر اقتصاد و سیاست ایران باید گفت به دلیل قدرت اقتصادی آمریکا و جایگاه دلار در عرصه مبادلات بین‌المللی، خواه ناخواه تحریمها، وضعیت اقتصادی ایران را تحت تأثیر قرار خواهد داد، به ویژه که بسیاری از شرکتهای بزرگ تجاری، بیمه، کشتیرانی، هواپیمایی و ... توسط بخش خصوصی اداره می‌شوند و تابع سیاست دولتها برای حمایت از ایران نیستند.

اما از منظر سیاسی به نظر می‌رسد به دلیل غیرقانونی بودن تحریمهای آمریکا، عدم حمایت جهانی از این تحریمها و تأکید سایر کشورها و سازمانهای بین‌المللی بر حقانیت و مظلوم بودن ایران در این قضیه، تحریمها تأثیر کمتری بر اوضاع سیاسی ایران داشته باشند و نتوانند اهداف آمریکا در این زمینه را محقق کنند.

دیدارنیوز: معافیت‌های خرید نفت که شامل 8 کشور شده چه تاثیری بر سیستم مالی و اقتصادی ایران دارد؟ آیا معافیت مشروط آمریکایی را مثبت ارزیابی می‌کنید؟

مظاهری: هر چند این معافیت موقتی است و ترامپ از اعمال آنها اهداف سیاسی و اقتصادی خاص خود را دنبال می‌کند، اما به هر حال این معافیت‌ها می‌تواند از ایجاد فشار یکباره بر سیستم مالی و اقتصادی ایران جلوگیری کرده و با باز گذاشتن راه‌هایی برای تنفس، به مقامات کشورمان این فرصت را بدهد که ارزیابی و برنامه‌ریزی دقیق‌تری برای مقابله با شرایط تحریم کامل داشته باشند.

نکته مثبت و مهم دیگر این معافیت‌ها، فرصتی است که برای نهایی شدن سازوکار مالی اتحادیه اروپا ایجاد می‌کند. کشورهای اروپایی پیش از این اعلام کرده بودند هر چند قصد حمایت از ایران در جریان تحریمها را دارند، اما مهیا شدن سازوکار مالی آنها اندکی زمان‌بر است. حال با معاف شدن هشت کشور از تحریم نفتی ایران، این فرصت برای اتحادیه اروپا ایجاد می‌شود که اگر به راستی مایل باشد، خود را برای حمایت از ایران آماده کند.

دیدارنیوز: اروپائی‌ها واقعا چه کاری می‌توانند انجام دهند. آیا اتحادیه اروپا در عمل و به شکل ملموس می‌تواند به ایران در عبور کردن آسان از تحریم‌ها و حفظ برجام کمک کنند؟

مظاهری: اتحادیه اروپا و به ویژه برخی کشورهای قدرتمند آن تا پیش از روی کار آمدن دونالد ترامپ در آمریکا، متحد استراتژیک ایالات متحده محسوب می‌شدند و در بخشهای مختلف سیاسی، اقتصادی و حتی امنیتی نیز تابع و دنباله روی آمریکا بودند. هر چند برخی کشورها در درون اتحادیه تلاشهایی برای استقلال اروپا از آمریکا انجام دادند و واحد پول مشترک (یورو) یکی از نتایج این تلاشها بود، اما به دلیل اختلافات داخلی موجود در اتحادیه، یورو هیچگاه به یک ارز بین‌المللی قدرتمند هم‌وزن با دلار تبدیل نشد و در سایر حوزه‌ها از جمله تشکیل نیروی نظامی مشترک و مستقل اروپایی نیز موفقیتی برای آنها حاصل نشد.

حال هر چند سیاستهای یکجانبه دولت آمریکا، تحقیری که ترامپ در حق رهبران اروپایی روا می‌دارد، سیاستهای خودخواهانه و منافع محور وی در حوزه ناتو و البته خروجش از برجام علی‌رغم توصیه‌ها و درخواستهای رهبران اروپایی، سبب رنجش اتحادیه اروپا و تلاش کشورهای اروپایی برای ایستادگی و استقلال در برابر آمریکا شده است، اما باید توجه داشت با پیشینه‌ای که ذکر شد، خروج از وابستگی برای اروپایی‌ها دشوار و زمان‌بر است.

با این حال سازوکار مالی که اتحادیه اروپا در حال آماده‌سازی آن برای حمایت از ایران است، به شرکت‌های تجاری اجازه می‌دهد بدون استفاده از سوئیفت با ایران همکاری کنند. در این سیستم معاملات اقتصادی و تجاری به یورو انجام می‌شود تا شامل تحریم‌های آمریکا بر معاملات ایران به دلار نشود. این سیستم بر خلاف سوئیفت که در سطح بین‌المللی قابل پیگیری است تنها در اختیار اروپاست و مقامات آمریکایی نمی‌توانند معاملات آن را پیگیری کنند.

بنابراین به نظر ‌می‌رسد با چنین شرایطی ‌می‌توان به توان اروپایی‌ها برای همکاری با ایران امیدوار بود، اما این مسأله باز هم به معنای بی‌تأثیر بودن تحریم‌های آمریکا نیست؛ چرا که به عنوان نمونه کمپانی‌های بزرگی مانند زیمنس یا توتال که نگران معاملات خود با آمریکا هستند، تمایلی به استفاده از این سازوکارها ندارند و پیشتر اعلام کرده‌اند که همکاری خود با ایران را متوقف می‌کنند.

البته چنانکه بخت با ایران یار شود و دوره تحریم‌ها به دلیل شکست جمهوری‌خواهان در انتخابات پیش روی کنگره و نیز رای نیاوردن ترامپ در دوره بعدی انتخابات ریاست جمهوری، کوتاه باشد، سازو کار مالی اتحادیه اروپا ‌می‌تواند کمک کننده و تسهیل‌گر نسبی مناسبات اقتصادی و تجاری ایران در دوره تحریم باشد.

دیدارنیوز: نقش روسیه‌، چین و ترکیه را در همکاری و همسویی با ایران چگونه ‌می‌بینید؟ آیا روسیه قابل اعتماد است؟

مظاهری: در عرصه مناسبات بین‌المللی نمی‌توان چندان بر بحث «اعتماد» به سایر کشورها تکیه کرد. آنچه منافع کشور ما در عرصه بین‌المللی را تأمین ‌می‌کند، همراستا شدن این منافع با منافع ملی و البته تعهدات بین‌المللی سایر کشورهاست. خوشبختانه سیاستهای خودمحور، یکجانبه‌گرا و منفعت‌طلبانه رییس جمهور آمریکا تنها شامل ایران نشده و به نحوی دامن تک‌تک قدرتهای اثرگذار بین‌المللی و منطقه‌ای را گرفته است؛ تحریم روسیه، راه انداختن جنگ تجاری با چین، فشار به اتحادیه اروپا برای تأمین مالی بخش بیشتری از هزینه‌های ناتو و حمایت از کردهای مخالف دولت ترکیه در سوریه، از جمله مواردی بوده که سبب افزایش تنش و شکل‌گیری مناسبات غیردوستانه بین این کشورها و ایالات متحده آمریکا شده است. بنابراین به نظر ‌می‌رسد در موقعیت کنونی نیاز  ایران به حمایتهای جهانی در مقابل آمریکا با منافع این کشورها برای ایستادگی و استقلال در برابر آمریکا همسو شده است.

از سوی دیگر، طرف‌های اروپایی برجام، روس‌ها و چینی‌ها مانند سایر دول عضو سازمان ملل متحد باید به تعهدات خود وفق قطعنامه ۲۲۳۱ عمل کنند و از هر طریق ممکن مانع آن شوند که ایالات متحده، در کار اجرای قطعنامه ۲۲۳۱ اخلال کند. قطعنامه ۲۲۳۱ تصریح دارد که جامعه بین‌المللی باید برای تحقق اهداف برجام با یکدیگر همکاری کنند. منشور ملل متحد نیز دولت‌ها را الزام می‌کند تا نسبت به اجرای کامل قطعنامه شورای امنیت اقدام کرده و در این مورد با یکدیگر همکاری کنند.

بنابراین فراتر از بحث اعتماد، اکنون منافع و تعهدات کشورها در راستای حمایت از ایران در مقابل زورگویی‌های آمریکا تعریف شده است.