تحلیل پدیده‌‌های زلزله کرمانشاه، از صدای انفجار تا بهمن‌‌های سنگی

دیدارنیوز - زلزله بزرگی که یک شنبه شب 21 آبان سال 1396 در جنوب شهر اِزگله شهرستان ثلاث باباجانی استان کرمانشاه رخ داد، پدیده‌‌های متعددی از جمله صداهای شبه‌انفجار، زمین لغزش‌‌های متعدد، شکاف برداشتن‌‌های سطح زمین و جوشش ماسه از زمین را به همراه داشت.

از آنجا که همزمان با زلزله 7.3 ریشتری کرمانشاه، پدیده‌‌های مختلفی روی داده بود و آثار مخرب بر جای مانده از این پدیده‌‌ها در منطقه زلزله زده، سوال‌برانگیز بود و هست، با دکتر ابراهیم حق‌شناس عضو هیأت علمی پژوهشگاه زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله، به گفت‌وگو نشستیم تا نکات مبهم و سوال‌برانگیز پدیده‌‌های به وقوع پیوسته در زمان زلزله سال گذشته را بررسی کنیم.

ابراهیم حق‌شناس دکترای علوم زمین (ژئوفیزیک) از دانشگاه ژوزف فوریه فرانسه دارد و معاون اداری، مالی و توسعه منابع پژوهشگاه زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله است.

دیدارنیوز: یک سال از وقوع زلزله 7.3 ریشتری شهر ازگله استان کرمانشاه گذشته است. قبل از وقوع این زلزله، آقای دکتر محمد تاتار معاون پژوهش و فناوری پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی در سال 1394 گفته بود در محدوده زاگرس هر روز زلزله‌‌های 3 یا 4 ریشتر اتفاق ‌می‌افتد اما در البرز هر روز زلزله‌‌های 3 یا 4 ریشتر اتفاق نمی‌افتد، پس انتظار نداریم در زاگرس زلزله‌‌های بالاتر از 7 ریشتر اتفاق بیفتد.

جنابعالی طی مدت یک سال اخیر در مورد این زمین لرزه 7.3 ریشتری مطالعات زیادی انجام داده‌اید. به اعتقاد شما، آیا نسبت به وقوع این زلزله بالاتر از 7 ریشتری غافلگیری رخ داده است؟

حق‌شناس: ما زلزله‌‌های با دور بازگشت کمتر و با بزرگی پایین‌تر در زاگرس، زیاد داریم ولی در البرز، زلزله‌‌های با دور بازگشت‌‌های طولانی‌تر و زلزله‌‌های بزرگ‌تر داریم. این موضوع از نظر تاریخی و از نظر زلزله‌‌های ثبت شده دستگاهی، شناخته شده است.

وقوع زلزله 7.3 ریشتری غیرقابل انتظار بوده است. در ذهن دوستان زلزله‌شناس ما، این نبود که زلزله‌ای با این بزرگی در آن منطقه رخ بدهد. بر اساس مطالعاتی که انجام شده بود اغلب دوستان زلزله‌شناس، انتظار زلزله تا این حد بزرگ را در آن منطقه نداشتند.

البته در زاگرس نیز زلزله‌‌های بین 6 تا 7 ریشتر زیاد داریم. اما اساساً وقتی زمان وقوع زلزله‌‌ها را نمی‌دانیم در نتیجه زلزله در هر جا اتفاق بیفتد به نوعی غافلگیری رخ می‌دهد. به همین دلیل مراکز تحقیقاتی مثل پژوهشگاه زلزله‌شناسی تاکید دارند ما باید ساخت‌وسازها و نظارت بر ساخت‌وسازها را جدی بگیریم و این که غافلگیر نشویم.

دیدارنیوز: زلزله ای 6.4 ریشتری در سال 337 شمسی (958 میلادی) یعنی حدود هزار سال قبل در شهر حُلوان رخ داده و شهر سرپل‌ذهاب فعلی در همان محدوده شهر تخریب شده حلوان شکل گرفته است. در سال 523 شمسی هم زلزله‌ 5.9 ریشتری در همان حلوان اتفاق افتاده است.

حق‌شناس: من بعد از مطالعات در آن منطقه و دیدن زمین‌لغزش‌‌های قدیمی، به نوعی به این نتیجه رسیدم که در آن منطقه حتماً زلزله بزرگی در گذشته اتفاق افتاده است. در دره بابایادگار، بلوک‌‌های سنگی بسیار بزرگی در دوران قدیم غلتیده و پایین آمده‌اند. در این زلزله 7.3 ریشتری اخیر هم، بلوک‌‌های سنگی بزرگ، غلتیده و در کنار سنگ‌‌های قدیمی قرار گرفته‌اند. 

دیدارنیوز: زلزله 6.4 ریشتری در سال 337 شمسی در منطقه حُلوان اتفاق افتاده است. زلزله بزرگ بعدی 200 سال بعد از آن زلزله 6 ریشتری بوده است. تا سال 1396 شمسی، زلزله بزرگ در آن منطقه اتفاق نیفتاده است.

آیا می‌شود بگوییم زلزله بزرگ بعدی در آن منطقه ممکن است هزار سال بعد اتفاق بیفتد یا احتمالاً در سال‌‌ها و دهه‌‌های آینده ممکن است زلزله بزرگ اتفاق بیفتد؟

حق‌شناس: من تحلیل خطر و تحلیل دوره بازگشت زلزله در آن منطقه را انجام نداده‌ام اما می‌دانم کارهایی در زمینه بازگشت زلزله‌‌ها در پژوهشگاه زلزله‌شناسی انجام شده. البته با یک زلزله یا دو زلزله، نمی‌توان چنین موضوعی را مطرح کرد.

در مطالعات تحلیلی برای تعیین دوره بازگشت زلزله، تمام زلزله‌‌های تاریخی و همچنین زلزله‌‌های ثبت شده دستگاهی دهه‌‌های اخیر را در نظر می‌گیرند و بر این مبنا می‌توانند دوره بازگشت زلزله به این بزرگی را حدس بزنند.

یک روش در تعیین دوره بازگشت زلزله‌‌ها این است که از تحلیل‌‌های آماری استفاده شود. روش دیگر، دیرینه لرزه‌شناسی است و در مورد گسل‌‌هایی انجام می‌شود که در سطح زمین، رخنمون پیدا می‌کنند.

تعیین سن رسوبات یک منطقه با استفاده از رادیواکتیو انجام می‌شود. از این طریق می‌توانند اعلام کنند که یک گسل مثلاً در هر هزار سال یا هر سه هزار سال، یک جابه‌جایی عمده و بزرگ داشته است.

اما گسل‌‌های کرمانشاه، گسل‌‌های عمیق هستند. اساساً گسل‌‌های لرزه‌زای رشته کوه زاگرس به سطح زمین نمی‌رسند. بنابراین، استفاده از روش دیرینه لرزه‌شناسی، قابل طرح نیست. به همین دلیل، روش آماری باید به کار گرفته شود و کسانی که در زمینه تحلیل آماری زلزله‌‌ها کار کرده باشند می‌توانند به این سوال جواب دهند.

دیدارنیوز: اشاره کردید به این که گسل‌‌های عمیق زاگرس، در سطح زمین رخنمون نمی‌کنند. از طرفی گفته می‌شود گسل مسبب زلزله 7.3 ریشتری کرمانشاه، گسل پی سنگی است و این نوع گسل در زمان وقوع زلزله، آثاری در سطح زمین نشان نمی‌دهد.

حق‌شناس: ویژگی‌‌های زمین‌شناسی زاگرس به این صورت است.

دیدارنیوز: در این حادثه، علاوه بر وقوع زلزله، اتفاقات و پدیده‌‌های دیگری هم رخ داد مثل زمین‌لغزش و بهمن‌‌های سنگی و شکاف‌‌های بزرگ زمین. چرا با وجود این که گسل آنجا پی سنگی است اما پدیده‌‌های دیگری در سطح زمین رخ داده است؟

حق‌شناس: این پدیده‌‌ها، به گسل ارتباط ندارند. بر اساس تحلیل تصاویر ماهواره‌ای، جابه‌جایی زیادی زمین اتفاق افتاده است. چون گسل، یک جابه‌جایی دارد. از طرف دیگر، یک ارتعاش قوی در منطقه، رخ داده است.

ما وقتی یک شیب مستعد لغزش داریم که در آستانه ناپایداری است یک عامل محرک مثل بارندگی یا زلزله می‌تواند آن را حرکت بدهد. در این منطقه یک زلزله قوی، خیلی از شیب‌‌های سطح زمین را لرزانده و زمین‌لغزش رخ داده است.

 دیدارنیوز: پدیده‌‌های دیگری مثل بهمن‌‌های سنگی و همین طور جوشش ماسه از زمین که در کنار مسکن مهر سر پل ذهاب اتفاق افتاده است، چگونه تحلیل می‌شود؟

حق‌شناس: جوشش ماسه یا روان‌گرایی که در کنار رودخانه‌‌ها اتفاق می‌افتد به این دلیل است که سطح آب بالا هست و وقتی زلزله اتفاق می‌افتد این ماسه شروع به ارتعاش و تکان خوردن می‌کند. اگر سازه و ساختمانی روی چنین زمینی باشد، مثل این است که روی یک سیّال قرار دارد. سیّال هم نمی‌تواند وزن را تحمل کند.

پدیده‌‌های زمین‌لغزش و بهمن‌‌های سنگی، به خاطر این است که شیب‌‌های آن مناطق، مستعد لغزش هستند. در برخی جاها لایه‌‌های سخت، روی لایه‌‌های سست قرار گرفته و لایه‌‌های سست در اثر بارندگی و طی زمان‌‌های طولانی، فرسوده شده است.

 دیدارنیوز: به طور همزمان پدیده‌‌های مختلفی در زمان وقوع زلزله کرمانشاه اتفاق افتاده است.  آیا عامل اصلی وقوع این پدیده‌‌ها، زلزله بوده یا ممکن است زمین لغزش‌‌های بزرگی که اتفاق افتاده است موجب تخریب منطقه و ایجاد لرزش شده باشد؟

حق‌شناس: عامل اصلی این پدیده‌‌ها، زلزله بود. بالا بودن سطح آب و ریزدانه بودن خاک، عوامل مستعد کننده جوشش ماسه است. یک عامل محرک مثل زلزله، تحریک را انجام می‌دهد و جوشش ماسه اتفاق می‌افتد.

در بحث زمین‌لغزش‌‌ها و بهمن‌‌های سنگی، زلزله به عنوان عامل محرک بوده است. در خصوص علت وقوع بهمن‌‌های سنگی می‌توان به دخالت انسانی اشاره کرد. در برخی مناطق که زمین آن ناپایدار است، جاده‌سازی‌‌های زیادی انجام شده. اگر در جاده‌سازی، استانداردها رعایت نشود، منطقه ناپایدار را مستعدتر می‌کند.

دیدارنیوز: در هفته‌‌های بعد از وقوع زلزله 7.3 ریشتری، شما در بازدیدهایی که داشته‌اید به این نتیجه رسیده بودید که زمین‌لغزش‌‌های «مله‌کبود» و «پالان‌علیا» همچنان فعال هستند. یک سال بعد از وقوع آن زلزله، آیا آن زمین‌لغزش‌‌ها ممکن است روستاهای همجوارشان را تخریب کنند؟

حق‌شناس: زمین‌لغزشی که تازه اتفاق افتاده است تا مدت زمان زیادی، زمین‌لغزش فعال محسوب می‌شود. ما با رصد تصاویر ماهواره‌ای زمین‌لغزش مله‌کبود – قوچی‌باشی متوجه شدیم کل توده زمین لغزش، جا به جایی زیادی نداشته است. اما زیر صخره‌‌های کوه شاه نشین، به خاطر پس لرزه‌‌ها حرکت‌‌های جدیدی داشته است.

زیر قبرستان قوچی‌باشی نیز، شکافی ایجاد شده بود. این شکاف به تدریج عمیق‌تر شده و قبرها در داخل شکاف‌‌ها فرو رفته‌اند. چون سیستم مانیتورینگ در آنجا نصب نشده است الان نمی‌توانیم بگوییم آن زمین‌لغزش دقیقاً چقدر حرکت داشته و کجای آن حرکت داشته است.

ما متصور نیستیم که یک زلزله با همان بزرگی در فاصله زمانی به این نزدیکی اتفاق بیفتد. اما وقتی یک دامنه گسترده ناپایداری را بالای سر مناطق مسکونی می‌بینیم، منطقی این است که این مناطق مسکونی در آنجا حضور نداشته باشند.

ما برای منطقه زلزله‌زده استان کرمانشاه، یک نقشه خطر زمین‌لغزش آماده کردیم. در این نقشه مشخص کرده‌ایم پتانسیل خطر در چه مکان‌‌هایی وجود دارد و اگر عامل محرکی وجود داشته باشد، این مکان‌‌ها دچار ناپایداری می‌شوند.

دیدارنیوز: علاوه بر بررسی زمین‌لغزش‌‌های متعدد اتفاق افتاده در استان کرمانشاه، پدیده دیگری به نام «گِل روانه» در شهر چوار استان ایلام به خاطر خاک ضعیف آن منطقه، همزمان با این زلزله رخ داده بود. آن پدیده استان ایلام به خاطر وقوع همین زلزله استان کرمانشاه بوده است؟

حق‌شناس: لغزش شهر چوار بر اثر این زلزله بوده ولی منطقه چوار، منطقه‌ای بسیار مستعد برای گل روانه بوده است. در جایی که گل روانه اتفاق افتاد، خاک ریزدانه سست وجود داشته است. از طرف دیگر، محل تجمع روان‌آب‌‌های سطحی و فاضلاب شهری همان جا بوده است. یک عامل تکان دهنده و ارتعاشی به اسم زلزله اضافه شده بود. کل دامنه آنجا به صورت گل روانه پایین آمده بود و بعضی از واحدهای مسکونی را تخریب کرده و با خود برده بود.

 دیدارنیوز: به غیر از گل روانه شهر چوار ایلام، بعد از زلزله استان کرمانشاه صداهایی انفجار مانند در شهر سرابله استان ایلام شنیده شده است. شما خودتان برای بررسی موضوع به شهر سرابله رفته و حتی در آنجا اقامت کرده و متوجه شده بودید صدای شکسته شدن سنگ از درون زمین شنیده می‌شود.

با توجه به آهکی بودن آن منطقه که علائم آن در سطح زمین دیده می‌شود آیا احتمال تداوم آن مشکلات وجود دارد یا نه؟

حق‌شناس: پدیده اتفاق افتاده در سرابله، پدیده کاملاً جدیدی بود که در زمان زلزله مشاهده شد. ما شبکه لرزه‌نگاری را در سرابله نصب کردیم. تا اوایل سال 1397، به طور مرتب این پدیده اتفاق می‌افتاد.

دیدارنیوز: به نقل از شما این خبر منتشر شده بود که شما در زمان جلسه با فرماندار چوار، صدای انفجار از درون زمین را شنیده‌اید. آیا صدایی که شنیدید گوشخراش بود؟

حق‌شناس: من به غیر از شنیدن آن صدا در زمان جلسه، در مقاطع دیگری شدیدتر از آن صدا را هم شنیدم. به هر حال صداها باعث وحشت مردم می‌شد. یک علت می‌تواند این باشد که آن صدا ناشی از شکسته شدن زبانه‌‌های سنگی درگیر در همدیگر است.

علت دیگر می‌تواند تخریب غارهای آهکی باشد. با نصب دستگاه‌‌های لرزه‌نگاری و استفاده از تصاویر ماهواره‌ای، متوجه جابه‌جایی بعضی گسل‌‌های آن منطقه شدیم. در اوایل سال 1397 صداهای خیلی بالاتر از قبل هم شنیده شد.

من نمی‌توانم پاسخ بدهم که نتیجه نهایی چه بود. چون حمایت لازم برای استفاده از شبکه لرزه‌نگاری و روش‌‌های ژئوفیزیک به عمل نیامد. در ماه‌‌های اخیر، ما شبکه لرزه‌نگاری را در آنجا نداشتیم.