حزب عدالت و توسعه ۲۱ ساله شد، لیبرال دمکرات‌های اقتدارگرا

دیدارنیوز ـ رضا قنبری*: تاریخ ترکیه به دلیل ایجاد دولت‌های ائتلافی حزب محور و کودتا‌های پی در پی  پر از داستان‌های تلخ و شیرین جریان‌های سیاسی است. در هر دو جبهه اصلی راست و چپ، ده‌ها حزب در طول هفتاد سال اخیر متولد و پس از مدتی به دلیل فشار نظامیان، انشعاب‌های تشکیلاتی و عدم استقبال مردم منحل شده‌اند. از دموکرات‌هایی که  نخست وزیرشان در میانه دریای مرمره به داور آویخته شد تا چپ‌گرایانی که پس از کودتای ۱۹۸۰ به اروپای شرقی و آلمان گریختند. از نظامیان بی هوادار تا اسلام‌گرایانی که یکی پس از دیگری غیرقانونی اعلام و خانه‌نشین می‌شدند. احزابی که معمولا در دولت‌های ائتلافی به دلیل ناکارآمدی و فساد دوام چندانی نیاورده و گاهی در طول یک سال چند نخست وزیر به خود می‌دیدند. در این میان، اما یک استثنای بزرگ وجود دارد. حزب عدالت و توسعه که در هفته اخیر ۲۱ ساله شد. لیبرال دمکرات‌هایی که آرام آرام به دموکرات‌های مسلمان تغییر شکل یافته و حالا بیشتر خود را محافظه کاران ملی‌گرا می‌خوانند. این هفته به مناسبت سالروز تشکل حزب عدالت و توسعه به نحوه شکل‌گیری و البته تغییر جهت‌های این تشکیلات قدرتمند در تاریخ سیاسی ترکیه می‌پردازیم.

فایل صوتی این مطلب را اینجا بشنوید

در عالم سیاست، شانس عامل مهمی است. مثلا در سال‌های آخر دهه ۹۰ میلادی وقتی احزاب ریشه‌دار ترکیه از تشکیل دولتی کارآمد عاجز شده و با گسترش تلویزیون‌های خصوصی و رونق یافتن روزنامه‌ها هر روز گوشه‌ای از فساد و ناکارآمدی دولت‌های ائتلافی به سرخط خبر‌ها می‌آمد در شهرداری استانبول یکی از زبده‌ترین شاگردان نجم‌الدین اربکان به قدرت رسیده بود: رجب طیب اردوغان...

سیاستمداری عملگرا که بجای سخنرانی و نظریه پردازی در دانشگاه‌ها و سمینار‌ها ترجیح داد در دل بحران‌ها باشد. پس از انحلال حزب فضیلت آرام آرام شکاف‌ها در اسلامگرایان پررنگ شد. اصولگرایان نزدیک به اربکان همچنان بر شعار‌های بازگشت به قوانین اسلامی در کشور پای فشرده و حزب "سعادت" را شکل دادند و میانه رو‌ها به رهبری عبدالله گل و اردوغان زمینه‌های تشکیل حزب "عدالت و توسعه" را فراهم کردند. حزب تازه مهمترین شعارهایش را در مبارزه با فساد، نزدیکی به اتحادیه اروپا، آزاد سازی اقتصادی و تقویت زیر ساخت‌های کشور اعلام کرد. اسلامگرایانی نزدیک به غرب که دوشادوش زنان محجبه شان در کارزار‌های انتخاباتی شرکت کرده و تصویری تازه از سیاست را نمایش می‌دادند.

غرب هم پس از زخم‌های جدی یازده سپتامبر پذیرایی این الگوی تازه در خاورمیانه بود. البته نباید از یاد برد که که مزاج سیاسی مردم ترکیه هم به راست میانه، لیبرالیسم و اسلام گرایی نزدیکتر است و در سابقه هفتاد ساله انتخابات این کشور احزاب چپ تنها حدود دو سال زمام حکومت را در اختیار داشته اند. سابقه درخشان اردوغان در شهرداری استابول، میانه روی در مشی سیاسی و عملکرد ناامید کننده دیگر احزاب، همه دست به دست هم داد تا عدالت و توسعه ناگهان در فضای سیاسی کشور رشد کند. نخستین انتخابات سراسری محک جدی برای آنان بود. ۳۷ درصد کرسی‌ها مجلس کبیر در اختیار آنان قرار گرفت و میانه رو‌ها به پایه اصلی دولت مبدل شدند. تصاویر سران اتحادیه اروپا و آمریکا در تنگه بسفر که دستان رهبران «آک پارتی» را به گرمی می‌فشرند سطح سرمایه گذاری خارجی را در آناتولی طی چند سال به صورت بی‌سابقه‌ای افزایش داد. اقتصاد لیبرال، روابط خارجه فراخ و پشتوانه مردمی چنان بهم زنجیر شدند که عدالت و توسعه پس از ۶۰ سال بالاخره در سال ۲۰۱۱ نخستین دولت تک حزبی را در ترکیه تشکیل داده و حالا در طول ۲۰ سال در ۱۳ انتخابات پیروز شده است.

اما کودتای نافرجام ۲۰۱۶ و تغییر شکل حکومت از نخست وزیری پارلمانی به ریاست جمهوری انتخابی در ۲۰۱۸، آرام آرام آک پارتی را از ماهیت‌اش دور کرد. ائتلاف با احزاب رادیکال راست، یک‌جانبه گرایی در سیاست خارجه و مشکلات اقتصادی پس از آن بسیاری از موسسان حزب، چون عبدالله گل، داوود اوغلو و باباجان را از قطار عدالت و توسعه پیاده کرد. مجموعه عواملی که باعث متزلزل شدن جایگاه اردوغان در آک‌سارای و بالا رفتن امکان شکست او در انتخابات پیش رو است... چه آنکه طبق آخرین نظرسنجی‌های سراسری محبوبیت عدالت و توسعه در افکار عمومی تا حدود ۳۰ درصد کاهش داشته و ممکن است این آخرین سالگرد آک پارتی در قدرت باشد. اما فارغ از نتایج و چگونگی انتخابات پیش رو، اسلام گرایان عدالت و توسعه خود را به عنوان مهمترین نیروی سیاسی پس از آتاتورک در تاریخ ترکیه ثبت کردند.

* روزنامه‌نگار و کارشناس مسائل ترکیه