آسیب‌شناسی تغییر در پوشاک سنتی

دیدارنیوز ـ پدیده‎ مدگرایی با جاذبه‏ فراوان خود همچنان بر تعداد علاقه‏مندان به مدهای غربی خواهد افزود. لازم به ذکر است که در برخی از شهرها که گنجینه عظیمی از قومیت‌های مختلف را داراست، استفاده از لباس‌های محلی تنها در برخی از مراسم و جشن‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. امروزه، پوشاک سنتی که به عنوان پدیده‌ای هنری، روایت‌گر فرهنگ، سلیقه و بینش اجتماعی هر قوم است، با رواج جاذبه‌های مدرنیستی به‌ویژه جلوه‌های کاذب و مدگرایی، رنگ، شکل، طرح و بافت اصلی آن کم‌رنگ شده است و دیگر نشانی از زرق، برق و زیبایی‌های آن در بین جوانان یافت نمی‏شود. از این‌رو، پوشاک سنتی جای خود را به مدهای بی‎پایه و اساس غربی داده و در این میان، پوشاک زنان اقوام ایرانی بر اثر گذشت زمان دچار تغییر و تحول شده است. هر روز از علاقه‏مندان به پوشاک سنتی در میان مردم کاسته شده و پوشش‎های امروزی جایگزین آنها می‌شود، جوانان فقط به سمت پوشاک غربی گرایش دارند. دیگر سراغی از پوشاک سنتی و محلی خود نمی‎گیرند و در پاره‎ای موارد حتی پوشاک سنتی قوم خود را از مد افتاده، کهنه و قدیمی، یا حتی خنده‎دار توصیف می‎کنند. به راستی عوامل این فراموشی چه چیز می‏تواند باشد؟ در اینجا ذکر چند عامل که به عنوان مهم‎ترین عوامل، سبب فراموشی و حتی در برخی مناطق، منسوخ شدن لباس محلی است، ذکر می‏شود.

میل به نوگرایی و تنوع

مدها، الگوهایی فرهنگی هستند که توسط بخشی از جامعه پذیرفته می‌شوند و دارای یک دوره زمانی نسبتا کوتاه‌ هستند. گستره مد به اندازه گستره زندگی انسان است و با توجه به آنکه مد کل گستره زندگی اجتماعی را در بر می‌گیرد، پوشاک و سبک و شیوه آن، شاخص‌ترین کالای مد شونده محسوب می‌شوند. به عبارت دیگر، بر اساس گفته اسکار وایلد، مد دریایی از یک شکل و فرم، چه غیرقابل تحمل و چه زیباست که مجبور به تغییر هر 6 ماه یک‌بار آن هستیم. مد، نه فقط به عنوان بیان شخصیت افراد به واسطه پوشیدن، طراحی می‌شود، بلکه به‌ عنوان یک روش تجلی آفریننده به واسطه طراحی است و نیز یک تحقیق ثابت برای نوگرایی است. گرسنه و ظالم است، اما قادر به خلق پوشش‌های هیجان‌انگیز و فوق‌العاده است. امروزه میل به نوگرایی و تنوع‌ طلبی در بین اقوام ایرانی نیز جای خویش را باز کرده و زنان نیز در نوع پوشش خویش، همچنان پیرو پوشاک جدید بوده، همواره خود را با تغییرات پوششی روز هماهنگ ساخته‎اند. تمایل جوانان به امروزی شدن و نوگرایی، به درجات متفاوت در هر فردی وجود دارد و گواه نیاز او به شکستن قالب‎های موجود فاصله گرفتن از هنجارهای پیشین به هویتی متمایز از کسانی است که پیش از او بود‌ه‌اند. همچنین گرایش به فاصله گرفتن از گرایش‎های والدین است. این نیاز، زمانی که نمود بیرونی به خود می‎گیرد و در رفتار فرد منعکس می‏شود، به صورت گرایش به کالای متنوع و گوناگون خارجی ظاهر می‎شود.

مدگرایی؛ میل به اروپایی شدن

به واسطه‏ عوامل متعدد از جمله شبیخون فرهنگی و تاثیرپذیری از ماهواره و فقدان لباس ملی در کشور ما و با الگوگیری اکثریت قریب به اتفاق طراحان و خیاطان ایرانی از ژورنا‏ل های اروپایی، لباس در کشور ما هر روز بیش از پیش به لباسی نامناسب، ناهنجار و ضد ارزش نزدیک می‌شود؛ یعنی نه تنها از الگوی زن مسلمان فاصله می‏گیرد، بلکه از الگوهای رایج پسندیده نیز فاصله گرفته‌اند. مهم‌ترین نمای اروپایی شدن نیز پوشیدن لباس‌های اروپایی و ترویج مدهای غربی و دور شدن هر چه بیشتر از پوشاک محلی قوم خویش است. امروزه اغلب بر این باورند که باید خود و فرهنگ‌شان را اروپایی کنند، تا به این ترتیب از ضعف و عقب‌ماندگی رهایی یافته، در ردیف کشورهای پیش رفته قرار گیرند. بنابراین «مدگرایی» و «غرب‌گرایی» در ایران، در یک بستر فکری و دوشادوش هم رشد کرده‌اند. در حال حاضر نیز بیشترین مدهایی که در جامعه و به‌خصوص در بین جوانان رایج می‌شود، برگرفته از الگوهای غربی با همان انگیزه است.

میل به خودنمایی

امروزه، لباس مظهر خودنمایی شده و صرف هزینه برای نمایش دادن وضعیت خویش، بیشتر پذیرفتنی است و شاید این امر از طریق لباس بیش از دیگر مصرف‎ها، عملی باشد. قاعده‎ اتلاف کالا به صورت تظاهری یا نمایش دادن لباس، خود را به طرز بارزی نشان می‌دهد. صرف هزینه در راه لباس، این مزیت بر دیگر روش‎ها داردکه لباس همیشه در معرض دید دیگران است و با یک نگاه، وضعیت مالی شخص را به بیننده معرفی می‌کند. لباس نه فقط باید آشکارا گرانبها و دست و پاگیر باشد، بلکه باید با آخرین پسند روز مطابقت کند. ارزش تجاری پارچه‌ای که برای لباس انسان در جامعه‏های امروز به کار می‌‎رود، بستگی به مد روز بودن و اعتبارآوری آن دارد و کمتر به کاربرد مکانیکی آن برای پوشنده‎ لباس مربوط می‎شود؛ از این‌رو بسیار عادی است که شخص در یک محیط رسمی و غیرعادی لباس ناراحت بپوشد تا خوش‌‎پوش جلوه کند.

فراموشی لباس سنتی جامعه

روان‌شناسان، گرایش به مدهای بیگانه و فراموشی لباس سنتی جامعه‏ خود را ناشی از عدم هویت‌یابی افراد می‌دانند. به تعبیر دیگر، آنها در هویت‌یابی دچار مشکل شده‌اند، یعنی نمی‌دانند که برای زندگی کردن؛ الزاما شرایطی را باید گزینش و انتخاب کنند و یکی از این شرایط می‏تواند نوع پوشش فرد باشد. به نظر می‎رسد این موضوع از عدم شناخت فرهنگ خودی نشات می‌گیرد. زیرا هر گاه فرد با تمدن و فرهنگ اصیل قوم و پیشینه‌ خود بیگانه شود، به یک آشفتگی و «مسخ فرهنگی» دچار می‌شود. با توجه به گسترش فناوری و رسانه و آماده شدن بستر تبادل فرهنگی در دهکده جهانی، تحقیقات نشان می‌دهد که این پدیده می‌تواند به «بحران هویت» دامن بزند. آلوین تافلر، نویسنده و منتقد اجتماعی می‌نویسد:«فناوری ماهواره‌ای و دیگر رسانه‌های جدید، فرهنگ ملی را از هم می‌پاشند». مساله اجتماعی جامعه ما به ویژه در نسل جوان، عدم شناخت و درک هویت اجتماعی است که با تقلید کورکورانه از بیگانگان و خرده فرهنگ‌ها، از فرهنگ و اصالت خود فاصله گرفته و «عزت فرهنگی» خود را به فراموشی می‌سپارند.» افراد جامعه با الگوهای فراوان، متضاد و متنوع در مد و لباس مواجه‌اند که این امر آنها را هدف گرفته و هویت‌سازی آنها را با آسیب‌های جدی مواجه ساخته، به‌طوری که جوانان به ناهنجاری‌های رفتاری مانند بدپوشی، تابوشکنی و… روی می‌آورند. بنابراین باید از نقش هنر و زیبا شناختی فرهنگ اصیل و جذاب اقوام ایرانی در پوشش و استخراج الگوهای گوناگون در مد و لباس به دوستی استفاده کرد و به‌دنبال آن به تبادل فرهنگی در الگوی لباس ایرانی اسلامی دست پیدا کنیم.

تغییر و تحول نوع پوشاک

پیدایش صنایع ریسندگی و بافندگی و بسیاری از صنایع که در خدمت تهیه‎، ساخت و تولید پوشاک بودند، سبب شد که پارچه‎هایی با کیفیت بالا، قابل شستشو، زیبا، ضدچروک و بسیاری لباس‌های متنوع و جذاب تولید شوند. همچنین پیدایش ماشین‏هایی که انواع ضمایم لباس چون دکمه، زیپ، نوار، روبان و... را عرضه می‎کنند، عظیم‌ترین تحول را در تولید لباس ایجاد کرده‌اند. در هر حال، آنچه امروز شاهد آن هستیم، فراگیر شدن لباس‌های رایج در عرف جهانی در جای جای ایران زمین است. این همه‎گیر شدن متعلق به اجتماعی خاص یا طبقه‏ای خاص از یک اجتماع نیست، بلکه از شهرهای کوچک گرفته تا حتی میان اقوام گوناگون، به نوعی اقتباس و تقلید از سبک‏ها و اسلوب جدید، دیده می‎شود. اینجاست که نقش دیگر پوشاک یعنی «کارایی» آن روشن‌‏تر می‌شود. تغییرات خواسته یا ناخواسته در نحوه‎ زندگی بشر امروزی که هر روز ماشینی‎‌تر می‌‏شود، شرایط، ابزار و لباس مخصوص خود را می‎طلبد. شاید یادآوری پوشیدن لباس‎های ویژه در رشته‏های ورزشی مختلف، یا لباس‎های مخصوص کارگران، پزشکان و رسته‏های گوناگون نظامیان، مثال‎های خوبی برای بیان الزام کاربردی بودن پوشاک در شرایط خاص باشد.

تاثير رسانه بر نوع پوشش

امروزه جوانان با گسترش وسایل ارتباط جمعی و فناوری‌های جدید رایانه‌ای، ارتباطات گسترده‌ای با جوامع و فرهنگ‌های گوناگون یافته‌اند و شرایط آنها در شناخت و فهم ارزش‌ها، باورها و انتخاب هنجارهای مطلوب، پیچیده‌تر و مشکل‌تر شده است. علاوه‌بر این، استفاده از پوشش و لباس‎های بومی و محلی در رسانه‏های گوناگون، افزایش تولید و حمایت از تولید کنندگان این نوع لباس‎ها، کاهش قیمت آنها در مقایسه با لباس‎های وارداتی می‏تواند در تغییر شرایط فعلی مفید واقع شود. از آ‎نجا که مقابله با جهانی‎سازی در پرتو فناوری‎های ارتباطی تنها در توجه بیش از پیش به گذشته و فرهنگ محلی امکان‎پذیر است، به نظر می‎رسد در این شرایط تقویت و احیای مراجع هویت‌ساز سنتی، تاکید بر ارزش‎های جامعه‎ محلی و لباس‎های بومی و هماهنگی نهادهای مختلف جامعه، می‏تواند بر بحران هویت و عدم هماهنگی الگوهای پوشش و ارزش‌های جامعه(لایه‌‎های بیرونی و درونی هویت) غلبه کند.

شرایط تاریخی، جنگ‌ها وتحولات

یکی از برجسته‎ترین عوامل تغییر و تحول پوشاک مردم جهان آمیزش فرهنگ‎هاست که بر اساس نیروهایی همچون جنگ‌ها، ارتباطات مرزی، وصلت‌‏های قومی، مراوده‎های فرهنگی و سیاسی و شکل می‎گیرد. جنگ‌ها نیز از جمله عواملی هستند که به شدت در نحوه‎ زندگی و معیشت مردم حتی در هنر، صنعت و طرز لباس پوشیدن‌شان نقش موثری را بر عهده دارند و به سبب گستردگی و قدرت این نیرو، یکی از فعال‎ترین و موثرترین عوامل تغییر شکل لباس در طول تاریخ بوده‎اند. از دیگر موارد اثرگذار بر پوشاک ایرانیان، تاثیر و تاثرات فرهنگی با دیگر تمدن‎ها و ملل شرقی و غربی بوده است. این تاثیرپذیری‌ها و همچنین تاثیرگذاری‌ها معمولا به‌دنبال تهاجمات و کشورگشایی‏ها در گذشته و سیاست‎های خودخواسته در امروز بوده است. نقش دادوستدهای بین‌المللی خاصه در پی جنگ و ستیزها در اقتباس سبک‏های بیگانه پوشاک و یا صدور اسلوب بومی پوشاک به دیگران در تاریخ پرکشمکش ایران، تاثیر این عامل کم نبوده است. آنچه امروزه در بین اندیشمندان مردم‎شناسی و جامعه‎شناسی از اهمیتی شایان برخوردار است، توجه به پیام‎ها و رازورمزهای موجود در انواع پوشاک در ادوار مختلف و در میان ملل گوناگون است. این پیام‎ها خود از باورها، آداب، سنن و خاستگاه قومی این ملت‏ها برخاسته‏اند، که یا به‌وضوح بیانگر یکی از این اصول بوده‎اند، یا با زبان نمادین منظوری خاص را القاء می‎کرده‎اند. شاید تلاش همین اندیشمندان برای رمزگشایی این پیام‎های نمادین بوده است که اصطلاح نوین «زبان پوشاک» را در میان پژوهشگران این رشته، رایج ساخته است.

تغییر در معیار پوشش در جامعه

تاریخ لباس بخشی از تاریخ تمدن است که در آن تحولات شکل و فرم لباس از قدیمی‎ترین ایام تا زمان حاضر مورد بررسی، مطالعه و تحقیق قرار می‎گیرد و علل به وجود آمدن یا از بین رفتن فرم و شکل پوشاک را که در دوران‌های مختلف تاریخ متداول بوده است را روشن می‎کند. چراکه این تحولات با دیگر تحولات تاریخی، اجتماعی و معیشتی مردم ارتباط مستقیم داشته است. پوشیدن لباس، لازمه‎ زندگی است و هر فردی دوست دارد ظاهر خود را به بهترین و خوشایندترین شکل ممکن به دیگران عرضه کنند. به همین‌رو انسان را با رنگ و طرحی هنرمندانه، زیبا، هماهنگ و همسان با محیط و شرایط طبیعی و جغرافیایی خود اختراع کرده و استفاده می‌کند. درنتیجه پوشش، یکی از امتیازات بشر نسبت به حیوانات گردید و سیر تکاملی تمدن بشری با تکامل پوشش همراه شد.

رواج تولیدات صنعتی جدید

به عنوان مثال، وجود پدیده‌ای همچون قاچاق کالا از طریق مرزهای استان کردستان و سایر استان‌های همجوار، از جمله اصلی‌ترین تهدیدهای از بین رفتن لباس‌های محلی در مناطق کردنشین کشور به شمار می‌رود و با کمال تاسف باید گفت که رویه‌ کنونی در کشورمان همواره مشاهده می‌شود و وضعیت در بعضی از مناطق‌ بدتر است. نبود سازمان مسئول در این راستا برای حمایت از فعالان عرصه‎ی تولید لباس محلی در استان‌های مختلف کشور، در کنار ورود بی‌رویه لباس‌های غربی، از جمله‌ دیگر دلایل مهمی است که باعث شد تا هر روز، پوشیدن لباس محلی در سطح شهر غریب‌تر شود و کسی رغبت چندانی به این پوشش نداشته باشد. از این‌رو، تکیه بر غنای فرهنگی خویش و پاسداری از آن و شناخت ارزش‌های پوششی بانوان این اقوام که جزو سرمایه‌های فرهنگی کشور محسوب می‌شوند، مهم و در خور توجه است.