چرا گسترش ناتو به شرق تا این اندازه برای روسیه حساسیت برانگیز است؟ حسن بهشتی‌پور تحلیلگر مسائل سیاسی در یادداشت زیر کوشیده است به این سوال پارسخ دهد.
دیدارنیوز ـ حسن بهشتی‌پور*: برای پاسخ دادن به این پرسش مهم اولا باید به جایگاه ژئوپولتیکی اوکراین در نزد روسیه توجه کرد. ثانیا روند‌های گذشته را در روابط دو کشور با آمریکا و متحدانش مورد توجه قرار داد. بطور خلاصه می‌توان می‌توان ۱۰ مورد ذیل را در بررسی‌های تحلیلی بحران در روابط اوکراین و روسیه مورد توجه قرار داد:
۱- از نظر تاریخی روسیه و اوکراین حدود ۱۲ قرن گذشته به عنوان دو متحد استراتژیک در کنار هم در مقابل تهدید‌ها صف آرایی کردند همچنانکه در جنگ‌های معروف روسیه در برابر ناپلئون و ارتش هیتلر در دو مقطع تاریخی اوکراینی‌ها و روس‌ها در کنار هم جنگیدند.
۲- اوکراین به عنوان خط حائل بین روسیه و غرب در دوران جنگ سرد و پس از فروپاشی شوروی تا سال ۲۰۰۴ که یوشچنکو رئیس جمهوری غرب گرا در کی اف به قدرت رسید، نقش آفرینی کرده است. وجود این خط حائل برای روسیه نقش بازدارندگی اساسی در برابر تهدید غرب دارد. موقعیت سرزمینی اوکراین به گونه‌ای است که از یک طرف پیوند دهنده شمال اروپا در منطقه دریای بالتیک به منطقه جنوب شرق اروپا در دریای سیاه است. بویژه در سه دهه گذشته پس از برهم خوردن جغرافیای سیاسی شرق اروپا و روی کار آمدن دولت‌های طرفدار غرب در اروپای شرقی بر اهمیت اوکراین برای روسیه افزود، بطوری که اگر در دوران جنگ سرد برلین به عنوان نقطه رو دررویی شرق و غرب اروپا محسوب می‌شد، امروز کی اف درواقع منطقه‌ی تلاقی منافع روس‌ها با غرب به‌شمار می‌رود.
۳- اوکراین ۱۵۷۶ کیلومتر با روسیه در مقایسه با سایر همسایگانش بیشترین مرز مشترک را دارد و از این نظر اوکراین بعد از قزاقستان، چین و مغولستان در بین ۱۹ کشور همسایه روسیه، رتبه چهارم را دارد. فاصله مرز‌های شرقی اوکراین تا مسکو پایتخت روسیه از راه‌های زمینی ۶۰۰ کیلومتر است بنابراین عضویت اوکراین در ناتو در عمل تهدید ناتو را به ۶۰۰ کیلومتری مسکو می‌رساند.
۴- عضویت اوکراین در ناتو تمام معادلات امنیتی روسیه را برهم می‌زند و این کشور مجبور است برای کاهش تهدید‌های غرب علیه خودش نظام دفاعی خود را باز تعریف کند
۵- حضور بیش از ۷ میلیون روس تبار در اوکراین که بیش از ۱۷ درصد کل جمعیت ۴۲ میلیون نفری این کشور را شامل می‌شود. در واقع روس تبار‌های اوکراینی که عمدتا در شرق اوکراین زندگی می‌کنند از طرفداران پر و پا قرص روابط نزدیک روسیه با اوکراین هستند. ان‌ها پس از آنکه یاناکویچ رئیس جمهوری طرفدار روسیه در سال ۲۰۱۴ مجبور به کناره گیری از قدرت شد، در دو استان شرقی اوکراین مخالفت‌های خود را با دولت مرکزی در کی اف آغاز کردند و تحت حمایت روسیه تمایلات جدایی طلبی خود را در منطقه دونباس اعلام کردند. در قانون اساسی روسیه به صراحت حمایت از روس تبار‌هایی که در جمهوری‌های پیرامونی زندگی می‌کنند، آمده است.
۶-پیوند نژادی و قومی بین روس‌ها و اوکراینی‌ها بطوریکه هر دو از اسلاو‌های شرقی محسوب می‌شوند، همین موضوع مهم در کنار سایر موارد، عامل اصلی تشکیل امپراتوری مسکو – کی اف در قرن نهم میلادی شد. از نگاه روسیه در صورت عضویت اوکراین در ناتو در عمل این بخش تاریخی به تصرف نیروهای رقیب در آمده است. [۱]۷- اوکراین با برخورداری از ۲۷۸۲ کیلومتر مرز آبی در موقعیتی قرار دارد که می‌تواند به مرکز حمل‌و‌نقل جنوب به شمال و شرق به غرب اروپا باشد. از لحاظ وسعت نیز بعد از روسیه در موقعیت دومین کشور اروپا قراردارد. با در نظر گرفتن این واقعیت که اوکراین کشوری صنعتی- کشاورزی محسوب می‌شود، در عمل مزایای قابل توجهی در این سرزمین وجود دارد که طی سال‌های متمادی طمع قدرتمداران را برای تسلط به این ناحیه جلب کرده است. مناطق شرقی اوکراین که از لحا ظ صنعتی تقریبا ۱۷ درصد کل امکانات شوروی سابق را شامل می‌شد، بیش از ۷۹ درصد درآمد ملی این کشور را تولید می‌کند و از این جهت طی سال‌های پیش از فروپاشی شوروی، همیشه شکاف درآمدی بین نواحی شرق اوکراین با منطق غربی این کشور دردسر ساز بوده است. بطوریکه اکثریت جمعیت غرب اوکراین بیشتر برای رها شدن از کمبود‌های موجود، طرفدار نزدیک شدن هرچه بیشتر به اتحادیه‌ی اروپا و آمریکا هستند. در حال که مناطق شرقی اوکراین که بیش ۷ میلیون نفر آن‌ها روس تبار هستند، طرفدار نزدیک شدن مناسبات با روسیه هستند. همین تعارض موجب شده است که طی سال‌های اخیر اوکراین مرکزی برای رقابت بین اتحادیه‌ی اروپا وآمریکا از یک سو و روسیه از سوی دیگر باشد.
۸- مسکو می‌داند اگر اوکراین به عضویت ناتو درآید، حلقه‌ی محاصره بدور روسیه تنگ‌تر می‌شود. آمریکا از طریق تحریک روسیه به وارد شدن در جنگ با اوکراین، می‌کوشد روسیه را وارد باتلاق جنگ در اوکراین کند تا از یک طرف موقعیت این کشور در شرق اروپا بیش از پیش تضعیف شود و از طرف دیگر بهانه خوبی برای نفوذ بیشتر آمریکا در گرجستان و منطقه راهبردی قفقاز جنوبی فراهم شود.
۹-چهل درصد گاز صادراتی روسیه به اروپا از خطوط لوله‌های گاز در اوکراین می‌گذرد؛ بنابراین دولتی که در کی اف حاکم است شاهراه حیاتی صادراتی روسیه به اروپا را در دست دارد. روسیه برای آنکه بتواند قدرت چانه‌زنی سیاسی- اقتصادی خود را در برابر آمریکا افزایش دهد به هر قیمت ممکن می‌کوشد از یکسو خطوط انتقال گاز موسوم به نورد استریم [۲]برای دور زدن اوکراین را در دستور کار گذاشت و از سوی دیگر به چین نزدیکتر شد. همچنانکه شاهد سفر پوتین به پکن و انعقاد قرارداد جدید با این کشور بودیم. علاوه براین پوتین از طریق حمایت از دولت لوکاشنکو در بلاروس و روس تبار‌های مقیم اوکراین، جبهه متحد اسلاو‌های شرقی را در مقابله با آمریکا و متحدانش تقویت می‌کند.
۱۰- زمینه سازی عضویت اوکراین در ناتو به دهه ۹۰ باز می‌گردد که در آن زمان دولت یلتسین تصور می‌کرد می‌تواند همکاری جدیدی بین روسیه و ناتو و آمریکا بر اساس شراکت برابر فراهم شود، اما در اواخر حکومت او بود که متوجه شد این تصور باطلی است که امریکا به روسیه به عنوان شریک برابر توجه کند. اوکراین درسال ۱۹۹۴ به عنوان اولین کشور از مجموعه کشور‌های جداشده از شوروی به عضویت طرح موسوم به «مشارکت برای صلح» ناتو درآمد و بدین ترتیب گام اولیه را برای همکاری با ناتو برداشت. گرچه در آن زمان روسیه هم با این طرح همکاری کرد. بعد‌ها اوکراین در سال ۲۰۰۲ رسما درخواست عضویت در ناتو را مطرح ساخت. در جریان سفر مارچوک وزیر دفاع وقت اوکراین به آمریکا در ۵ می ۲۰۰۳ سند همکاری اوکراین با ناتو در زمینه‌ی سرویس دادن به هواپیما‌های نظامی کشور‌های عضو ناتو در واشنگتن امضا شد. علاوه بر این در جریان سفر دبیر کل ناتو به اوکراین در ۱۹ آوریل ۲۰۰۴ در باره حق استفاده‌ی ناتو از اراضی اوکراین و ترانزیت و آموزش نیروهای نظامی، مذاکرات اساسی به عمل آمد. درواقع دسترسی ناتو به خاک اوکراین زمینه را برای گسترش ناتو در اوکراین نیز فراهم ساخت. نخستین رزمایش مشترک اوکراین با غرب در دهم جولای ۲۰۰۳ تحت عنوان سپر صلح در اوکراین برگزار شد که نظامیان ۲۳ کشور در آن شرکت داشتند. این مانور تحت سرپرستی آمریکا و ناتو برگزار گردید. در دو دهه اخیر نیز بار‌ها به بهانه‌های مختلف رزمایش بین کشور‌های غربی و اوکراین با مشارکت آمریکا برگزار شده و می‌شود.
پانویس:
[۱]اوکراینی‌ها از دسته اسلاو‌های شرقی محسوب می‌شوند. اسلاو‌ها دسته نژادی و زبانی وسیعی از مردم اروپا را تشکیل می‌دهند. زبان اسلاوی متعلق به خانواده هند و اروپایی است و ظاهرا منشاء آن ناحیه‌ی کاربات بوده است. منابع پژوهش نژادشناسی معمولا اسلاو‌ها را به سه دسته‌ی اصلی تقسیم می‌کنند:
۱. اسلاو‌های غربی که شامل لهستانی‌ها، چک‌ها، اسلاوواک‌ها و وند‌ها می‌شوند.
۲. اسلاو‌های شرقی که روس‌ها، اوکراینی‌ها و روسیه‌ی سفید را در بر می‌گیرد.
۳. اسلاو‌های جنوبی که شامل صرب‌ها، کروات‌ها، اسلوونی‌ها، مقدونیه‌ای‌ها و بلغار‌ها می‌گردند.
در میان اسلاو‌های اروپایی، از لحاظ جمعیتی اسلاو‌های شرقی در اکثریت ۷۱ درصدی قرار دارند. در میان جمعیت ۲۰۰ میلیون نفری اسلاو‌های شرقی، اوکراینی‌ها با ۱۶ درصد جمعیت در مرتبه‌ی دوم پس از روس‌ها قرار دارند.
[۲]خط انتقال گاز طبیعی «جریان شمالی-۲» حدود ۱۰ میلیارد یورو هزینه برداشته است و طبق برنامه‌ریزی‌ها انتظار می‌رود، سالانه ۵۵ میلیارد مکعب گاز روسیه را از طریق دریای بالتیک به آلمان منتقل کند.
*تحلیلگر مسائل سیاسی
