تلاش برای نجات یوز ایرانی از انقراض ادامه دارد، اما انگار هر بار به در بسته می‌خورد. بعد از ناکامی بزرگ در پروژه عشق «کوشکی» و «دلبر»، حالا فیروز یک یوز نر ۱۱ ساله تنها امید برای نجات یوز ایرانی است.
دیدارنیوزـ نسرین نیکنام: عوامل متعددی در سالهای اخیر شرایط و محیط زندگی حیوانات را دستخوش تغییر کرده است؛ از جاده‌سازی در محل تردد حیوانات تا از بین بردن جنگل‌ها به دلیل آتش سوزی و بریدن درختان و دست درازی به زمین‌ها با هدف توسعه کشاورزی و معدن کاری.
یکی از حیواناتی که در سالهای اخیر نسل آن با خطر جدی انقراض مواجه شده یوزپلنگ است؛ هر چند که به گفته کارشناسان محیط زیست محل زندگی این حیوان بیشتر در مناطق آفریقایی بوده و در این منطقه هم جمعیت آن رو به افول است، اما یوزپلنگ آسیایی هم اهمیت زیادی دارد و بر اساس آمار ۵۰ قلاده از آن در فلات مرکزی ایران زندگی می‌کنند البته شرایط زندگی در این منطقه هم برای یوز‌ها خیلی مناسب نیست.
سال‌ها پیش پروژه بین المللی حفاظت از یوزپلنگ آسیایی در تهران و پارک پردیسان به سرپرستی هومن جوکار کلید خورد که اجرای کامل آن می‌توانست هم در کشور و هم در جهان سر و صدای زیادی به پا کند؛ جوکار در نخستین قدم تلاش کرد محیط زندگی دو یوزپلنگ مهمان در تهران یعنی کوشکی و دلبر را طوری پیش ببرد تا به هدف اصلی پروژه یعنی توله آوری کوشکی و دلبر برسد، اما بنا به دلایلی این پروژه تعطیل و کوشکی و دلبر به سمنان فرستاده شدند.
پروژه بین‌المللی حفاظت از یوزپلنگ آسیایی که زیر نظر سازمان حفاظت محیط‌زیست و دفتر عمران سازمان ملل متحد فعالیت می‌کرد در نظر داشت با انجام فعالیت‌های مختلف حفاظتی، آموزشی، آگاهی‌رسانی و پژوهشی در ۶ استان و ۱۰ منطقه از کشور بکوشد حافظ بازماندگان این گونه در ایران باشد، اما با رفتن هومن جوکار هیچ کدام از این اهداف به سرانجام نرسید.
ظرف ۱۶ سال گذشته، تمامی تلاش‌های مسوولان پروژه یوز بر این بود تا با همکاری طیف گسترده‌ای از نهاد‌های شناخته‌شده بین‌المللی نظیر برنامه توسعه سازمان ملل (UNDP)، صندوق محیط‌زیست جهانی (GEF)، انجمن حفاظت از حیات‌وحش (WCS)، اتحادیه بین‌المللی حفاظت آی‌یوسی‌ان (IUCN)، مرکز توسعه پایدار و صندوق حفاظت از یوز (CCF) هرچه بیشتر به بقای یوز‌ها در ایران کمک کنند چرا که یوز‌ها تنها یک میراث ملی نیستند بلکه هدف از حفاظت آن‌ها، پاسداشت یک میراث جهانی است.
بیشتر بخوانید: سد ایلیسو؛ ترکیه آب را می‌بندد، بیابان می‌سازد و دیوار می‌کشد!
نهم شهریور ماه سال ۷۳ در یک روز گرم تابستانی در اطراف بافق یوزپلنگ ماده به همراه سه توله‌اش برای نوشیدن آب به سوی نخلستان‌های این منطقه آمدند، اما در میان تعدادی از مردم محلی ناآگاه محاصره شدند و مادر پس از مدتی مقاومت در برابر حملات و ضربات مردم فرار می‌کند، اما سه توله‌اش گرفتار می‌شوند.
یکی از شاهدان، خود را به اداره محیط زیست بافق می‌رساند و ماموران محیط زیست را مطلع می‌کند. زمانی که ماموران به محل می‌رسند با لاشه بیجان یکی از توله‌ها مواجه می‌شوند، اما دو توله دیگر با وجود جراحات شدید هم چنان زنده بوده‌اند ماموران دست به کار می‌شوند و توله‌ها را به یزد منتقل می‌کنند، اما شدت ضربات وارده بر سر و روی یکی از توله‌ها باعث مرگ او در میانه راه می‌شود، اما توله سوم در یزد توسط دامپزشک مداوا و برای نجات از مرگ بلافاصله به تهران منتقل می‌شود.
چند روز بعد محیط‌بانان بافق گزارش دادند که ماده یوز هر روز به نزدیکی شهر و نخلستان می‌آید تا توله‌های را جستجو کند، اما بعد از یک هفته جستجوی ناکام، دیگر در محیط دیده نشد.
توله بازمانده، ماریتا نام گرفت و بعد از مدتی بهبود یافت و تا دی ماه ۱۳۸۲ در پارک پردیسان تهران باقی ماند و در همان جا پس از نه سال زندگی، مرد. هر چند دو توله جان باختند و ماریتا نجات یافت، اما ماریتا بازمانده‌ای بود که به دلیل تنهایی و نبود جفت، هرگز نتوانست کمکی به رفع انقراض یوزپلنگ‌ها کند، اما به پیشنهاد انجمن یوزپلنگ ایرانی ۹ شهریور ماه به مناسبت نجات ماریتا به عنوان روز ملی حفاظت از یوزپلنگ ایرانی نام گذاری شد و روز جهانی یوز هم با اهداف اینچنینی به ثبت رسیده است.
بعد از اینکه بساط اجرای پروژه حفاظت از یوز آسیایی از پارک پردیسان تهران جمع آوری شد، پارک ملی توران واقع در استان سمنان میزبان کوشکی و دلبر شد و بعد ازمدتی هم مدیران محیط زیست استان خبر دادند که مهمان دیگری به نام " فیروز" دارند که قرار است به ازدیاد نسل یوز‌ها کمک کند؛ زیرا به گفته امیر عبدوس مدیرکل حفاظت محیط زیست سمنان می‌گوید: فیروز یوزپلنگ نر ۱۱ سالهای است که مرحله باروری و دوران پایان باروری را می‌گذراند و زنده گیری او سه ساعت طول کشیده است.
این مقام مسوول می‌افزاید: ذخیره‌سازی اسپرم "فیروز" انجام شده و همه به اجرای موفق طرح تکثیر در اسارت یوز‌ها امیدوارند، البته نباید همچنان در این راه از چالش‌ها و مخاطرات پیش رو غافل بود.
عبدوس با بیان اینکه فیروز تنها نر موجود در سایت توران نیست می‌افزاید: تکثیر یوزپلنگ در اسارت نخستین تجربه در کشور است که امیدواریم با توجه به انجام تمام اقدامات به‌دست توانمند متخصصان ایرانی این امر محقق شود.
برای نگهداری از یوز‌ها دو مدل نگهداری در اسارت و شرایط نیمه‌اسارت وجود دارد که میزان فضای مورد نیاز برای هر دو مدل در استان سمنان بر اساس استاندارد‌های لازم موجود است و جالب است که بدانید در مدل نگهداری اسارت هر ۴۰۰ مترمربع برای یوزپلنگ فضا اختصاص داده می‌شود و یک سایت پنج‌هکتاری نیز وجود دارد که یوز می‌تواند در آن گشت و گذار کند.
بیشتر بخوانید: سال خشکسالی در ایران بی‌آب؛ مرگ در هورالعظیم نفس می‌کشد!
"استان سمنان تنها امید برای حفظ یوزپلنگ آسیایی است" این جمله را مدیرکل حفاظت محیط زیست سمنان بیان می‌کند و می‌گوید: با اینکه استان‌های اصفهان، یزد، کرمان و خراسان‌های شمالی، جنوبی و رضوی زیستگاه زادآوری یوزپلنگ آسیایی هستند، اما زادآوری یوزپلنگ آسیایی فقط در استان سمنان ادامه دارد.
اینکه سایر استان‌های نامبرده در این پروژه ناموفق بودند خبر خوشی برای محیط زیست و دوست داران یوز آسیایی نیست؛ عبدوس هم این موضوع را خبر بدی برای بقای این گونه نادر می‌داند و می‌گوید: سرنوشت اینگونه نادر گوشت‌خوار در دستان محیط زیست و مردم این استان است و همه باید برای حفظ اینگونه در معرض خطر انقراض تلاش کنیم.
عبدوس در پاسخ به این پرسش که وضعیت بارداری کوشکی و دلبر چگونه است، می‌گوید: حال عمومی هر دو یوز نر و ماده خوب است، اما خبر بد این است که زمان بچه دار شدن هر دو به پایان رسیده است و دیگری امیدی برای باروری دلبر هم وجود ندارد.
او می‌گوید: سن بارداری برای یوز ماده ۸ سال و برای نر ۱۳ سال است و در حال حاضر دلبر ۱۴ ساله و کوشکی ۱۷ ساله است و ما دیگر برای بارداری روی آن‌ها برنامه ریزی نمی‌کنیم و فقط از آن‌ها به عنوان یک بانک ژنتیک نگهداری می‌کنیم.
این مقام مسوول کار‌های انجام شده برای بارداری یوز‌های در اسارت را اینگونه توضیح می‌دهد: ما برای حفظ ژن‌های یوزپلنگ‌های جوان در اسارات بزرگ شده، مجبور شدیم یک یوز نر که در سن مناسب برای لقاح است را از طبیعت زنده گیری کنیم که فیروز همان یوز زنده گیری شده است و قدم بعدی این است که سیکل سهلی یوز ماده را متوجه شویم و مدت‌ها تلاش کردیم از رفتار و علائم بالینی حیوان متوجه شویم، اما متوجه شدیم که علائم سیکل در یوز‌ها هیچ برون ریزی ندارد و پس از بررسی‌های متعدد متوجه شدیم که یوز‌ها در همه کشور‌ها همین شرایط را دارند و یوز‌های ایرانی هم سیکل سهلی شان با علائم بیرونی همراه نیست از این رو به سراغ اندازه گیری هورمون‌های یوز ماده از طریق مدفوع رفتیم.
عبدوس یادآور می‌شود که از اول مهر این کار به صورت هفتگی انجام شده و از طریق آزمایش‌های متعدد بوسیله کیت‌ها سطح استروژن یوز ماده مشخص شده و دو هفته دیگر برای جفت گیری یوز‌های نر و ماده به هم معرفی می‌شوند.
مدیر کل محیط زیست استان سمنان مشکل یوز‌ها را در عدم باروری ناسازگاری‌های جنسی این یوز‌ها به ویژه یوز‌های ماده می‌داند و می‌گوید: یوز‌های ماده خیلی به سختی یوز‌های نر را می‌پذیرند و همین موضوع شانس بارداری را پایین می‌آورد، اما امید داریم یک تغییری در رفتار یوز‌های ماده دیده شود.
ایمنی سازی کریدور مهاجرتی یوز در محور تهران مشهد، نصب تابلو‌های هشدار دهنده کاهش سرعت در محدوده میامی و عباس آباد دو اقدام مهم اداره کل محیط زیست سمنان برای حفاظت از یوز‌های آسیایی و کاهش تصادفات جاده‌ای است که عبدوس تاکید می‌کند که نصب این تابلو‌های هشداردهنده و همچنین کاهش میزان سرعت در این محور تصادفات جاده‌ای را به صفر رسانده است.
نکته قابل تامل این است که قرار داشتن بخش زیادی از زیستگاه این گونه در معرض انقراض در محور بین‌المللی تهران مشهد و مسیر تردد مسافران این محور، لزوم ایجاد گذرگاه سبز در استان سمنان را بسیار ضروری است؛ چیزی که به‌ظاهر وزارت راه و شهرسازی از انجام آن طفره می‌رود.
البته ضروری است برای حفاظت از این گونه نادر همه دستگاه‌های مرتبط مانند وزارت راه و شهرسازی، سازمان جنگل‌ها و مراتع، سازمان حفاظت محیط‌زیست و سازمان‌های مردم‌نهاد فعال در حوزه طبیعت و محیط‌زیست وارد عمل شده و اقدام‌های مهمی انجام دهند.
عکس ها: وحید حسینی
