اجرای نمایشنامه‌های خارجی در گیلان با آمدن گروه‌های تئاتری قفقازی به این منطقه آغاز شد. کریم کشاورز می‌نویسد...
اجرای نمایشنامه‌های خارجی در گیلان با آمدن گروه‌های تئاتری قفقازی به این منطقه آغاز شد
کریم کشاورز می‌نویسد:
نمایش‌های تئاتری از آغاز مشروطیت بیش‌از دیگر نقاط ایران در گیلان به اجرا درآمد و بی‌شک همسایگی قفقاز و روسیه در این امر مؤثر بوده‌است
دکتر مهدی فروغ اهداف اولیه بنیان‌گذاران تئاتر را این‌گونه برمی‌شمرد:
تاتردر رشت از موقعی که پای رفت‌وآمد ملل خارجی در ایران باز شد به‌منظور مبارزه با اجنبی و اجنبی پرستی و بیدار کردن ذهن مردم و روشن ساختن چشم و گوش ایشان ترقی فوق‌العاده کرد البته کسی که نزدیک خانه زنبور است آگاهانه و مراقب تر از کسی است که از آن فاصله دارد و مردم رشت چنین بودند
هنگامی‌که در گیلان تئاتر مورد توجه مردم قرار گرفت در سایر ولایات ایران نه‌تنها مردم عادی بلکه افراد سرشناس نیز شناختی از هنر نمایش نداشتندو هنرمندان و بازیگران تئاتر را به دیده تحقیر و تنفر می‌نگریستند گرچه در این دوره تهران نیز دارای گروه‌های نمایشی بود ولی مردم تهران هیچ‌گاه مانند گیلانی‌ها از تئاتر استقبال نکردند و همین موضوع خود یکی از علل موفقیت بنیان‌گذاران و گروه‌های اولیه تئاتر گیلان بود
سرشناس ترین شخصیت‌های اداری و فرهنگی در گیلان بنیان‌گذاران اولیه تئاتر گیلان بودندبا نگاهی به اسامی برخی از آنان می‌توانیم پایگاه اجتماعی و فرهنگی تئاتر را ترسیم کنیم در میان آنان برخی را به‌علت درمیان آنان برخی رابه‌علت دارا بودن موقعیت‌های ممتاز اداری و اجتماعی به‌راحتی می‌شناسیم
حسن ناصر حسین جودت جهانگیر سرتیپ پور کریم کشاورز یحیی کرمانی خانم ساری امانی دایی نمایشی و چند تن دیگر .
آقای فرامرز طالبی در کتاب تئاتر گیلان جلد اول می‌نویسد :
میرزا حسین‌خان دایی تبریزی معروف به دایی نمایشی یکی از مجاهدین دوره مشروطیت تبریز بود در اوایل جوانی به رشت آمد و با دختر یکی از بازرگانان آذربایجانی مقیم این شهر ازدواج کرد او که از شیفتگان آزادی بود با مشروطه‌خواهان رشت تماس نزدیک داشت و به نمایندگی ملیون گیلان به آذربایجان رفت و بعد از مدتی بار دیگر به رشت بازگشت دایی نمایشی در شکل‌گیری تئاتر رشت نقش مهمی داشت علاقه‌مندی دایی به نمایش تا آن حد بود که نام خانوادگی نمایشی را برای خود انتخاب کرد
او در تاسیس و ادامه فعالیت دارالایتام رشت با گرو گذاشتن خانه خود نقش عمده‌ای داشت وقتی دایی نمایشی چشم از جهان پوشید شهر رشت یکپارچه تعطیل شد و مردم جنازه وی را تا قبرستان سلیمان‌داراب مشایعت کردند.
نقش ارامنه در تاتر گیلان
اوانس دولت بیگیان شهروند اهل تفلیس در سال هزار و هشت‌صد و هفتاد و دو به دلیل بیماری در شهر رشت اقامت کرد و بعد از بهبودی نسبی با درخواست ارامنه رشت به سمت آموزگاری در مدرسه کلیسای ارمنیان رشت مشغول به کار شد او که متوجه امکانات کم مدرسه به‌لحاظ مالی شده بود تصمیم گرفت با برگزاری تئاتر به بودجه مدرسه کمک کند ازاین‌رو او با کمک جوانان گروه کر کلیسا و عده‌ای دیگر برای اولین‌بار در بیست و هشتم ژانویه هزار و هشت‌صد و هشتاد و چهار نمایشنامه‌های هر دو فقیر هستیم و هر دو پول نداریم و نیز برگ برنده خچو را به زبان ارمنی در رشت به روی صحنه برد
و دومین‌بار در تاریخ نوزده فوریه همین سال نمایشنامه‌های خچوی دلال و آلی دار بین مست لرد است را همین گروه اجرا کرد.
عباس اصالت می‌نویسد :
مجمع امید ترقی که از مهم‌ترین گروه‌های تئاتری گیلان است با اجرای دو نمایشنامه به‌صورت هم‌زمان آغاز کار خود را جشن گرفت اولین نمایش در دو قسمت اول پیس بسیار کوتاه و دو پرده‌ای بنام مشهدی شجاع و قسمت دوم خسیس اثر مولیر ترجمه حسن ناصر بود مجمع امید ترقی توانست با اجرای این نمایشنامه‌ها افکار مردم را متوجه خود کند و بر اثر استقبال فراوان در عرض مدتی کوتاه چهار پنج‌بار این نمایش تجدید شد دومین نمایش هیئت امید ترقی براساس اعلام چاپ‌شده در روزنامه آموزگار نمایش عیار نوشته‌ی نسیم بیگ در سال هزار و سیصد و بیست و نه قمری بود و سومین نمایش بر اساس همین اعلان نمایش احمق ریاست‌طلب اثر مولیر به ترجمه ازهر ناصر است که در همین سال اجرا شد نمایش دیگر امید ترقی نمایشنامه عبرت نوشته و کار حسن ناصر است که خبر آن در روزنامه مشاک چاپ شد.
نمایش در گیلان این اواخر با بروز استعدادهای جدید و برگزاری جشنواره‌ها پیشرفت‌های چشمگیری داشته و امید است با مساعدت نهادهای مسئول بازهم گیلان جایگاه حقیقی تئاتر را که دریکصد سال گذشته داشته. احراز نماید.
✍️ابراهیم عاطفی
