افزایش مدت زمانی و شدت خشکسالی اثر‌های منفی گسترده‌ای در ایران برجای گذاشته است.
دیدارنیوز ـ مهدی زارع، رئیس شاخه زمین شناسی فرهنگستان علوم در یادداشتی نوشت: سازگاری برای نفی اثر‌های دوره‌های خشک مکرر شدید در ایران از نیاز‌های مهم راهبردی است. محدود شدن در دسترس بودن منابع آب در مناطقی که تحت اثر خشکسالی هستند، از مهمترین چالش هاست. خشکسالی به عنوان یکی از پرهزینه‌ترین مخاطرات طبیعی به صورت یک دوره بارش کمتر از متوسط که به مدت یک ماه یا چند سال ادامه یابد، تعریف می‌شود. کمبود بارش که به عنوان خشکسالی هواشناسی شناخته می‌شود ممکن است در انواع دیگر خشکسالی مانند خشکسالی‌های کشاورزی و هیدرولوژیکی تداوم یابد.
علاوه بر این، کمبود رطوبت خاک به عنوان پیامد اصلی دوره‌های خشکسالی، شار حرارتی پنهان (یعنی تبخیر و تعرق) را کاهش می‌دهد. کاهش تبخیر و تعرق باعث افزایش شار حرارتی محسوس منجر به دمای بالا می‌شود. خشکسالی‌های گسترده که غالباً با دمای بالا همراه هستند، به ویژه برای بخش‌های کشاورزی و دامداری عواقب مخربی به همراه دارد. ناهنجاری‌های آب و هوایی در مقیاس بزرگ، به ویژه نوسانات جنوبی ال نینو دلیل کلان بعضی خشکسالی‌های مهم هستند. به همین دلیل خشکسالی‌های مکرر و شدید در قرن ۲۱ انتظار می‌رود. ال النینو از چرخه‌های مشهور آب و هوایی جهان است که هر ۲ تا ۷ سال یک‌بار باعث ایجاد ناهنجاری‌های بزرگی در آب و هوای زمین می‌شود و در اثر رها شدن انرژی انباشته در اقیانوس آرام رخ می‌دهد. از آنجا که تغییرات اقلیمی شدیدتری احتمالاً در مناطق کم آب رخ خواهد داد، حتی اگر اهداف توافق نامه ۲۰۱۵ تغییرات اقلیمی پاریس محقق شود، به نظر می‌رسد خشکسالی مهم بعدی نیز در مناطق کم آب مانند ایران در سده بیست و یکم رخ دهد.
محیط‌های کم آب یا مناطق خشک به شدت در معرض تغییرات آب و هوایی و ناهنجاری‌هایی مانند خشکسالی هستند. ایران در نوار خشک / نیمه خشک با ۹۰ درصد سطح کشت دیم واقع شده است. از نظر تاریخی، ایرانیان همیشه با شرایط خشک و تعدادی از چالش‌های اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی مرتبط با آن روبرو بوده اند. خشکسالی‌های شدید، به همراه گرم شدن کره زمین، افزایش جمعیت و مهمتر از همه ضعف حاکمیت آب، فشار زیادی بر منابع آب در ایران وارد می‌کند. تبخیر و تعرق نقشی اساسی در سامانه‌های خاک-گیاه-جو به ویژه در محیط‌های کم آب دارند. گنجاندن عوامل مرتبط با تبخیر و تعرق منجر به برآورد قابل اطمینان تری از تعادل آب، میزان رطوبت خاک و خشکسالی می‌شود. لانینا (لانینو)، احتمال خشکسالی را در بیشتر مناطق ایران بسیار بالا می‌برد. لانینا در قسمت مرکزی و شرقی استوایی اقیانوس آرام، به نوسانی آب و هوایی گفته می‌شود که در آن در اثر اختلاف فشار آب سردتر از حالت طبیعی می‌شود. لانینا تقریباً متضاد النینو است. کم و افزایش دامنه دمای روزانه ناشی از فاز‌های سرد بر عملکرد غلات در مناطق خشک ایران تأثیر منفی می‌گذارد.
بیابان زایی به عنوان یک فرآیند تخریب زمین در ایران توسط نیرو‌های محرک طبیعی و انسانی ایجاد می‌شود. خشکسالی هواشناسی یک نیروی محرکه اصلی طبیعی بیابان زایی است و به دلیل دوره‌های طولانی بارش کم، رخ می‌دهد. کمبود آب و همچنین استفاده بیش از حد از منابع آب، عمدتا برای کشاورزی، باعث ایجاد عدم تعادل‌های آب و تغییرات در پوشش گیاهان می‌شود و بیابان زایی را تسریع می‌کند. علیرغم اقدامات مختلف در گذشته، بیابان زایی هنوز هم در بسیاری از مناطق ایران یک مشکل جدی زیست محیطی است. از شاخص‌های خشکسالی و خشکی را در دما و بارش در دراز مدت می‌توان نشان داد. وقوع خشکسالی طولانی مدت در مناطق مختلف آب و هوایی در ایران در دهه‌های اخیر با مطالعه همین شاخص‌ها مشخص شده است. رشد سریع جمعیت، شور شدن خاک و مدیریت ضعیف منابع آب نیز به عنوان عوامل اصلی انسانی شناخته می‌شوند. درصد جمعیت روستایی در ایران در حال کاهش است و منطقه شهری به سرعت در حال رشد است. از نیمه دهه ۴۰ شمسی استفاده از آب‌های زیرزمینی در ایران حدود چهار برابر و متوسط کاهش سالانه در سطح آب‌های زیرزمینی در حدود نیم متر بوده است. سیاستگذاران باید بپذیرند تا در آینده برنامه ریزی راهبردی مبتنی بر شرایط واقعی هر منطقه انجام شود. گرچه بیابان زایی را نمی‌توان به طور کامل متوقف کرد، اما می‌توان با اتخاذ برخی از راهبرد‌های مدیریت پایدار منابع محیطی از سرعت آن کاست و تبعات آن را مدیریت کرد.
