خیلی از ما ماجرای سدسازی‌های غلط در خوزستان را می‌دانیم و بسیاری شنیده‌ایم که سد گتوند چطور کارون را شور کرد و بسیاری از زندگی‌ها را نابود. اما بحران خوزستان در همین یک فاجعه خلاصه نمی‌شود.
دیدارنیوز ـ حامد سیاسی‌راد: از لحاظ تاریخی، خوزستان قدیمی‌ترین منطقه فلات ایران است. بیش از ۴۷۰۰ سال است انسان‌ها در این منطقه حاصل‌خیز زندگی می‌کنند و اساساً تمدن کهن ایلام در این منطقه شکل گرفته است. اگر در تاریخ معاصر استان خوزستان به نام «اولین‌ها» شناخته می‌شود، این منطقه در دوران باستان نیز بستری برای شکل‌گیری اولین‌ها بوده است و برای مثال اولین نشانه‌های شکل‌گیری موسیقی و خنیاگری مربوط به ۳۰۰۰ سال پیش در این منطقه حاصل‌خیز کشف شده است.
این تمدن چند هزار ساله، اما حالا رو به نابودی رفته است. معضلات بی‌شمار این منطقه امکان زیستی در حد متوسط را از ساکنان خوزستان گرفته است و موجب شکل‌گیری اعتراضاتی گسترده در شهر‌های کوچک و بزرگ این استان رسیده است و حالا به سایر استان‌ها نیز سرایت پیدا کرده است.
حالا خوزستان قطب نفت ایران است و منابع متعدد زیرزمینی باعث شده تا خوزستان به عنوان استان زرخیز ایران معروف شده و بخش بزرگی از هزینه‌های کشور تحت تحریممان را پوشش دهد. خوزستان پس از تهران، بیشترین سهم را در تولید ناخالص داخلی ایران دارد.
با این حال، اما اهمیت اقتصادی خوزستان تنها محدود به طلای سیاهش نیست. در این گزارش ابتدا به سراغ وضعیت سایر بخش‌های اقتصادی فعال استان خوزستان می‌رویم و سپس به معضلات و بحران‌هایی که این خاک تاریخی را زایل کرده است می‌پردازیم.
خوزستان نفتی، نزدیک به ۱۸ درصد از حجم کل جی‌دی‌پی ایران را تأمین می‌کند، اما وقتی به سهم خوزستان از تولید ناخالص داخلی، منهای نفت، می‌رسیم جایگاه دوم از خوزستان گرفته می‌شود. در واقع، با تحریم شدن معاملات نفتی ایران و نیز کم‌اثر شدن جایگاه نفت در دنیا، از شتاب رشد اقتصادی خوزستان نیز کاسته می‌شود و میزان بیکاری در این استان افزون می‌شود.
در آخرین آمار، استان خوزستان با نرخ بیکاری ۱۲.۴ درصد، جز استان‌هایی بود که از این لحاظ از متوسط ایران بالاتر بود و در واقع یکی از مشکلات اصلی استان خوزستان بحث بیکاری است. پیش از پرداختن به سایر مشکلات خوزستان، اما باید توجه کنیم این استان به جز نفت، چه خروجی اقتصادی قابل توجهی دارد.
نقش خوزستان در سفره مردم ایران پر رنگ است. این استان پنجمین استان تولید کننده گوشت قرمز در ایران است. همچنین خوزستان ششم استان تولید کننده مرغ است و از منظر تولید آبزیان هم دوم است.
نکته حائز اهمیت این است که میزان کشتار دام در صنعت دام‌پروری خوزستان نسبت به آنچه در سال پیش شاهد بودیم، دو برابر رشد داشته است و دلیل، نبود خوراک دام در این استان است و همین امر موجب شده است تا دامداران مجبور به کشتار دام‌هایشان شوند.
بیشتر بخوانید: همه چیز درباره بحران آب در خوزستان؛ ایستاده بر تن خشکیده کرخه
محصول دیگر استان خوزستان برنج است، محصولی که با شرایط اقلیمی و زیست‌محیطی این استان هم‌خوان نیست. چیزی کم‌تر از یک‌چهارم برنج تولیدی در داخل ایران در استان خوزستان کشت می‌شود.
سهم خوزستان در تولید شکر در ایران چیزی حدود ۶۰ درصد است. می‌دانیم که طی سال جاری شاهد افزایش چشم‌گیر افزایش قیمت شکر بودیم و این نشان از عمق بحران در خوزستان دارد.
زیست در خوزستان بسیار سخت شده است. شاهد این ادعا نرخ بالای مهاجر فرستی در این استان است. بر اساس اطلاعات سرشماری بین سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۵، چیزی بیش از دویست هزار نفر از این استان مهاجرت کرده‌اند و قابل پیش‌بینی است طی سال‌های اخیر و با سخت‌تر شدن امکان زیست در این استان، نرخ مهاجرت نیز برای خوزستان افزایش‌یافته باشد. استان خوزستان مهاجرفرست‌ترین استان ایران است.
نکته حائز اهمیت این است که مهاجرت در خوزستان عموماً از میان چهره‌های تحصیل‌کرده و حاملان سرمایه‌های مادی و معنوی صورت می‌گیرد، کسانی که اگر در خوزستان باقی می‌ماندند می‌توانستند به توسعه این منطقه کمک شایگانی کنند. این مسئله وقتی اهمیت بیشتری پیدا می‌کند که بدانیم، نرخ افراد باسواد در خوزستان کم‌تر از متوسط نرخ باسواد‌ها در ایران است.
از سوی دیگر، خوزستان دومین استان با نرخ بالای حاشیه‌نشینی و زیست در بافت فرسوده است. ۲۵ درصد از کل جمعیت استان خوزستان در حاشیه شهر‌ها و با امکاناتی محدود زندگی می‌کنند و این آماری تکان‌دهنده محسوب می‌شود.
تنها برای ساخت سد گتوند که حالا به عنوان یکی از عوامل اصلی بحران آب در استان خوزستان شناخته می‌شود، ساکنان ۴۱ روستای خوزستان مجبور به واگذاری خانه و کاشانه و امکانات دام‌پروری و کشاورزی خود شدند و عموماً در حاشیه شهر‌ها سکونت گزیدند.
خوزستان حالا ۱۳ درصد از کل بافت فرسوده ایران را در خود جای داده است و این شاخصی است برای درک بهتر مسئله فقر در این استان ثروتمند. انباشت شکاف‌های متعدد از جمله شکاف طبقاتی در کنار شکاف مذهبی و قومیتی و نیز شکاف جنسی وضعیت بغرنجی را برای این استان رقم زده است، به نوعی که حالا از نظر میانگین رتبه میزان شیوع انواع رفتار پرخطر در بین استان‌های کشور رتبه اول را دارد.
استان خوزستان برای چیزی حدود یک قرن است که وظایف ملی مهمی را بر عهده دارد. این استان از منظر استخراج نفت و گاز جایگاه مهمی دارد و نیز یکی از مهم‌ترین مبادی ورودی و خروجی کشور، یعنی بندر امام خمینی را در خود جای داده است. تولید گندم برای استفاده کل کشور نیز از دیگر وظایف دیرپای خوزستان بوده است.
بیشتر بخوانید: سد کرخه تنها برای ۶۰ روز آب دارد؛ مرگ بیخ گوش هیولای خاکی خاورمیانه
سال‌ها است که خوزستان به قطب اصلی صنایع شیمیایی و پتروشیمی تبدیل شده است، بخش بزرگی از برق ایران و حتی عراق را تأمین می‌کند و نیز یکی از مهم‌ترین استان‌ها در تولید صنایع فلزی در کشور است.
حالا در آستانه شرایطی هستیم که جان ساکنان چنین منطقه استراتژیکی به لبشان رسیده است. بحران آب، کشاورزی، دام‌پروری و حتی زندگی روزمره مردم را با مشکل مواجه کرده است. معضل فاضلاب و پسماند در خوزستان گویی لاینحل است و سرعت بیابان‌زایی در خوزستان بسیار بالا است.
وضعیت خوزستان محصول امروز و دیروز نیست و محصول اشتباهات عمیق مدیریتی نگاه غلط به مفهوم توسعه و شکل دادن توسعه نامتوازن و توسعه ناپایدار است. زنده نگه‌داشتن خوزستان و سایر مناطق ایران مستلزم تغییر نگاه مدیریتی و نگاه سیاسی است. باید به جای مکیدن شیره سرمایه‌ها و منابع طبیعی کشور به فکر دستیابی به مدلی برای نیل به توسعه پایدار، هم‌خوان با خصوصیت‌های کشوری به نام ایران باشیم، چیزی که گم‌گشته سیاست‌های کلی کشور طی دهه‌های اخیر است.
