خطر بالای تلفات انسانی زلزله احتمالی در ۸ منطقه تهران

دیدارنیوز ـ مهدی زارع در پاسخ به این سوال که تهران در زلزله احتمالی به چه میزان آسیب‌پذیر است، اظهار داشت: در ارزیابی اخیر تیم پژوهشی ما در مورد ریسک زلزله در تهران، در منطقه‌های ۱۰، ۱۲، ۱۴، ۱۵، ۱۶، ۱۸، ۱۹ و ۲۰ به دلیل جمعیت زیاد و بافت فرسوده آسیب‌های زلزله گسترده خواهد بود.

وی توضیح داد: از ۲۲ منطقه شهرداری تهران، هشت منطقه پرجمعیت‌ترین مناطق تهران هستند که در برخی مناطق، جمعیت دقیقاً در آسیب پذیرترین نقاط متمرکز شده است. ۱۰ منطقه از ۲۲ منطقه در شهر بزرگ تهران از جمله مناطق شماره ۷، ۸، ۱۰، ۱۱، ۱۲، ۱۴، ۱۵، ۱۶، ۱۷ و ۲۰ آسیب پذیری بالاتری را نشان می‌دهند و نیمه جنوبی شهر نسبت به نیمه شمالی ریسک بیشتری دارد. با این حال میزان خطر در مناطق دیگر، به ویژه قسمت‌های شمال غربی را (مانند بخش‌هایی از مناطق ۵ و ۲۲) نباید دستکم بگیریم. این نواحی محل عبور گسل شمال تهران و همچنین در حال گسترش و توسعه سریع شهری هستند.

استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله ادامه داد: برآورد واقع بینانه آسیب و تلفات در یک زلزله شدید در تهران کاری پیچیده است. دلایل مستقیم تلفات زلزله عبارتند از تخریب و ریزش ساختمان ها، آتش سوزی، خفگی و البته زمینلغزش درست در لحظه رخداد زلزله علت اصلی مرگ، جراحت مستقیم ناشی از ریزش ساختمان است.

زارع اضافه کرد: در زلزله احتمالی تهران برخی در فروپاشی ساختمان و برخی در ساختمان‌هایی که فروریخته نیستند، کشته می‌شوند. معمولا زمان نجات افرادی که زنده مانده اند به ۷۲ ساعت بعد از زلزله محدود است. قربانیان محبوس شده به ندرت ممکن است ۵ تا ۶ روز زنده بمانند. در شرایط خاص و ایده آل (با غذا و آب)، بقا ممکن است به طور استثنایی تا دو هفته ادامه یابد. میزان نجات افراد گرفتار شده به کیفیت جستجو و نجات و البته امداد بستگی دارد. نسبت ساختمان‌هایی که خراب می‌شوند، در دسترس بودن تیم جستجو و نجات حرفه ای، مسافت طی شده توسط تیم‌های جستجو و نجات، احتمال بسته بودن راه‌ها و اختلال در حمل و نقل، از عوامل موثر در میزان مرگ و میر برای افراد آسیب پذیر است. افراد مسن و کودکان بیشتر در معرض آسیب هستند.

وی با اشاره به اینکه دامنه‌های شمال تهران مستعد لغزش‌های احتمالی است، اظهار داشت: در هنگام وقوع زلزله در تهران احتمال گسترش آتش سوزی نیز وجود دارد. برای تخمین تلفات از آنجا که این مفهوم از ملاحظات زمین لرزه در سراسر جهان گرفته شده است، از رابطه‌های تجربی توسعه یافته در دنیا استفاده می‌شود.

زارع ادامه داد: با این حال پارامتر‌های مورد استفاده در برآورد لزوماً برای مشخصات ساختمان‌های تهران و ایران و شرایط شهر تهران به روز رسانی و مناسب سازی نشده اند. در تهران مواردی از خسارات زلزله که در سال‌های اخیر در زلزله‌های ایران رخ داده است، برای به دست آوردن پارامتر‌های اساسی به طور دقیق مورد بررسی قرار گرفته است.

استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله یادآور شد: با توجه به افراد در ساختمان‌ها در زمان وقوع زلزله، نسبت افرادی که قادر به فرار از ساختمان‌های فروریخته نیستند تخمین زده می‌شوند. برخی از افرادی که در ساختمان‌های فروریخته محبوس می‌شوند، فرض می‌شود بلافاصله به دلیل شوک ناشی از سقوط سقف، یا به دلیل خفگی فوت می‌کنند. در مورد افرادی که فوراً نمی‌میرند، فرارشان از زیر آوار تقریباً غیرممکن است، در زیر مبلمان یا تیر‌های افتاده گیر می‌افتند و در صورتی که تیم‌های جستجو و نجات به آن‌ها نرسند می‌میرند. موفقیت در عملیات نجات اضطراری به زمان پس از حادثه و سرعت عملیات بستگی دارد.

وی با بیان اینکه خسارت زلزله در تهران بر اساس سناریو‌های زمین لرزه‌های بزرگ ایران و زلزله‌های شهری مهم دنیا در سه دهه گذشته برآورد شده است، گفت: در زلزله ۲۷ دی ماه ۱۳۷۳ کوبه ژاپن مرکز زمین لرزه در جزیره آواجی، ۳۰ کیلومتری مرکز شهر کوبه واقع شده بود. زلزله بیش از ۱۰۴ هزار خانه کاملاً فروریخته و خسارات گسترده در مناطق شهری برجا گذاشت. حدود ۹۰ درصد از تلفات در ساختمان‌های کاملاً فروریخته، به دلیل ضربه منجر به مرگ، خفگی یا سوختگی کشته شدند. حدود نیمی از قربانیان سالمندان بالای ۶۰ سال بودند. میزان مرگ و میر زنان کمی بیشتر از مردان بود.

زارع با هشدار زودهنگام نسبت به مخاطرات زلزله احتمالی در تهران افزود: در بیشتر سناریو‌های زلزله تهران، کمبود خون برای تمامی پست‌های انتقال خون در سراسر کشور در سه روز اول بعد از زلزله تخمین زده شده، زیرا ممکن است ۲ -۸ برابر بیشتر از آنچه سیستم به تولید کرده است، بعد از زلزله تهران درخواست خون به وجود آید.

طبق هشدار کمیته اضطراری فجایع طبیعی (DEC) در سال‌های اخیر هم اکنون بیشترین نگرانی‌های سازمان‌های امدادرسان جهان در مورد وقوع زلزله در شهر‌های بزرگ جهان از جمله تهران، استانبول در ترکیه و کاتماندو در نپال است.

شهر تهران در دامنه جنوبی البرز و روی نهشته‌های آبرفتی کواترنر بنا شده و قسمت جنوبی آن در کناره شمال باختری کویر قرار دارد. اختلاف ارتفاع ناگهانی بین البرز و تهران می‌تواند در اثر راندگی شمال تهران باشد. علاوه بر راندگی شمال تهران و چندین گسل جوان و جنبای در شمال و جنوب شهر، نهشته‌های آبرفتی دشت تهران و شهر ری نیز دارای گسل ­های متعددی هستند که به هنگام جنبیدن گسل‌های بزرگ ممکن است دچار لغزش و جابجایی شوند.

از میان گسل‌های متعدد در بر گیرنده تهران، شاخه گسل مشاء در شمال شرقی تهران و در جائی که با گسل تهران تلاقی می‌کند را به عنوان چشمه لرزه‌ای با اهمیت بالا بر می‌شمریم. گسل شمال تهران در مرز کوه و دشت و چسبیده به حوزه شهری تهران در شمال شهر، گسل کهریزک در جنوب، راندگی نیاوران از جمله گسل‌های با توان لرزه زائی بالا است گسل‌های شمال و جنوب ری و توان لرزه زائی آن‌ها نیز شایان توجه است.

در این زهگذر شهر تهران طی ۱۹۱ سال گذشته دچار آسیب دیدگی شدیدی بر اثر زلزله نشده است، اما می‌توان بر اساس زلزله‌های تاریخی زلزله‌هایی که احتمال می‌رود بر تهران تاثیر گذارده باشند به زلزله بزرگ سال ۲۳۴ شمسی در ری که خانه‌های بسیاری را در آن منطقه ویران کرد و شمار زیادی تلفات به بار آورد و در قم و کاشان، لرزه با شدت آن حس شد و شاید هم قدری آسیب رساند اشاره کرد. پسلرزه‌ها این زلزله به مدت بیش از یک ماه ادامه داشت.

همچنین می‌توان به زلزله فاجعه بار سال ۳۳۶ شمسی در شمال مرکزی ایران اشاره کرد که این لرزه همه روستا‌های منطقه ری و طالقان را هم آن‌هایی که در درشت واقع بودند و هم آن‌هایی که در کوهستان جای داشتند، ویران کرد و بیشتر شهر ری به کلی ویران شد و تلفات سنگینی از هر دو منطقه گزارش شده است. در طالقان تنها ۳۰ تن باز ماندند و در منطقه ری ۱۵۰ روستا ویران شد که یکی از وستا‌های کوهستانی را زمین لغزه‌ها فراپوشاند. کوهی در نزدیکی ری شکاف برداشت و آب از زمین به بیرون ریخت.

در کوه‌های رویان در شمال ری، زمین لغزه‌های گسترده مسیر رودخانه‌ای را بست که آب آن پس نشست و دریاچه‌ای ساخت. آسیب‌ها در شمال باختر به دیلمان و در جنوب به قم و کاشان گسترش یافت. لرزه احتمالا" در اصفهان و نیز بغداد حس شده است. پسلرزه‌های آسیب رسان به مدت چهل روز دنباله داشت و در سراسر منطقه شمال مرکزی ایران حس می‌شد. ممکن است این زلزله با افت نامعمولی در تراز آب دریای خزر ارتباط داشته باشد که به هر حال به نظر می‌رسد که آن افت پیش از زمین لرزه روی داده باشد.

سال ۵۵۶ شمسی نیز زلزله‌ای بسیاری از شهر‌های عراق عجم را در طول دامنه‌های جنوبی البرز تا منطقه آن سوی ری، ویران کرد. شهر‌هایی که به ویژه دستخوش ویرانی شدند قزوین و ری بودند که نفرات بسیاری در آن کشته شدند. شواهد درونی نشان می‌دهد که ناحیه ری، خاور بویین زهرا و آبادی‌های کرج بیشترین آسیب‌ها را دیدند.

تهران هنوز هم زلزله ویرانگر سال ۱۰۴۴ شمسی در دماوند و توابع آن را به خوبی به خاطر دارد. زلزله‌ای که خانه‌ها و ساختمان‌های بسیاری را در این شهر ویران کرد.

اما در این رهگذر زلزله سال ۱۲۰۹ شمسی در مازندران جنوبی در بامداد ۲ شوال ۱۲۴۵ چیزی دیگری است زلزله‌ای که مناطقی از شمیرانات و دماوند در خاور تهران را تقریبا به طور کامل ویران کرد و در حدود ۷۰ روستا که در سوی خاوری جاجرود و در امتداد راه‌هایی که از طریق دماوند به سمنان و دامغان می‌رود، جای داشتند ویران شدند و تنها در دماوند بیش از ۵۰۰ نفر کشته شدند. دامنه آسیب‌ها تا جاجرود گسترش داشت که کاروانسرای آن در اثر زلزله در هم کوبیده شد و در تهران بسیاری از خانه‌های کهنه فروریخت و حدود ۳۰ نفر را کشت.

در پایتخت حتی یک خانه از آسیب در امان نماند و بخشی از کاخ به همراه بسیاری از خانه‌های پیوسته به آن و نیز بخشی از بازار فروریخت. ارگ، تالار بزرگ بار عام، شماری از عمارت‌های اعیانی و نیز ساختمان کهنه سفارت بریتانیا به سختی آسیب دیدند و دیوار‌های باغ سفارت با خاک یکسان شد.

ارزش زیان‌های مالی در تهران نیم میلیون تومان برآورد شد. لرزه به شماری از ساختمان‌های عمومی در آمل، ساری، و دامغان آسیب‌های رساند و سنگ‌ریزش‌هایی به راه انداخت که گردنه‌ها را در راه‌های هراز و تالار رود به شمال بست. زلزله تا باکو حس شد و پسلرزه شدیدی به دنبال داشت که مایه آسیب‌های افزونتری در منطقه شمیرانات تهران شد و در تهران هراس بسیار برانگیخت که بخش بزرگی از جمعیت آن در چادر‌ها سکنی گزیدند. دربار سلطنتی نیز در فضای باز ارگ اردو زد و پس لرزه ۶ آوریل همان سال کاروانسرای قدیمی را در جاجرود به کلی ویران کرد.

همچین در حوزه ریسک زلزله، خطر زلزله برای جنوب تهران بیشتر از بخش‌های دیگر آن است و بافت مرکزی، جنوب غرب و جنوب شرق و شرق تهران بیشترین آسیب‌پذیری را دارا هستند.

بیشترین جمعیت تهران در مناطق آسیب‌پذیر ساکن هستند و بیشترین ریسک آتش‌سوزی هم در مناطق مرکزی، جنوب شرق، جنوب و رق تهران خواهد بود. نکته مهم اینجاست که اگر ما در معرض آسیب حتی زلزله ۵/۵ یا ۶ ریشتر قرار بگیریم، ریسک آتش‌سوزی قابل ملاحظه‌ای را شاهد خواهیم بود.