نگاهی به فضا‌های بی‌دفاع شهری در کلانشهر تهران

دیدارنیوز ـ زهرا نژادبهرام‌- عضو شورای شهر تهران: امروزه با رشد و گسترش شهرها، نقش فضا‌های شهری در زندگی روزمره بیش از پیش نمایان شده است. فضای شهری، محل ظهور و تجلی روابط اجتماعی انسان‌ها در طول تاریخ بوده و فرهنگ جامعه همواره در بستر آن ارتقا یافته است. از طرف دیگر وجود فضای امن و عاری از خشونت برای زندگی در کنار سایر نیاز‌های اصلی فیزیولوژیکی انسان مانند غذا، سرپناه و بهداشت از ضروریات اساسی است. به همین جهت در جهان امروز، امنیت شهری یکی از مسائل مورد توجه در مطالعات شهری بوده و نشانه یک شهر موفق، احساس امنیت شهروندانش در خیابان‌ها، معابر و دیگر فضا‌های عمومی محسوب می‌شود. احساس ناامنی و نگرانی ناشی از فضا‌های ناامن و رفتار‌های خشنِ پیش‌بینی نشده، سایر فعالیت‌های انسانی را تحت‌الشعاع قرار داده و کیفیت زندگی را کاهش می‌دهد. عموما سیاست‌های اجراشده توسط دستگاه‌های مبارزه با ناامنی و خشونت که به‌طور مستقیم بر مجرم تمرکز دارند، به‌تن‌هایی کافی نبوده و این امر موجب توجه به دیگر ابعاد تأثیرگذار بر وقوع ناامنی و به‌ویژه عوامل محیطی شده است.

یکی از عوامل محیطی که به‌طور مستقیم بر مقوله امنیت شهر‌ها و احساس ناامنی شهروندان اثرگذار بوده و در دهه‌های اخیر مورد توجه اندیشمندان مسائل شهری قرار گرفته، فضای بی‌دفاع شهری است.

بسیاری از جرایم و تخلفاتی که در گوشه و کنار شهر و به دور از نظارت اجتماعی رخ می‌دهد، به‌وجود فضا‌های بی‌دفاع شهری بازگشته و به بخش‌های مختلف اجتماعی، به‌ویژه سالمندان، زنان و کودکان آسیب‌های جبران‌ناپذیری وارد می‌کند. دلایل گوناگونی از جمله توجه نکردن به عملکرد شبانه‌روزی شهر، توسعه نامتناسب شهری، نبود تنوع فرهنگی و حضور اقشار مختلف و طراحی محیطی نامناسب، انجام طرح‌های توسعه شهری بدون توجه به عواقب احتمالی آن در بروز فضا‌های بی‌دفاع شهر و کم‌توجهی نسبت به جلوگیری از بروز آنها، نقش مؤثری در ایجاد این فضا‌ها و در پی آن بروز ناامنی داشته است. با توجه به اهمیت وجود آرامش و امنیت در فضا‌های شهری و تأثیر آن در ابعاد مختلف اجتماعی و اقتصادی جامعه، شناسایی فضا‌های بی‌دفاع شهری و ارائه راهکار‌های مناسب برای رفع آن‌ها می‌تواند تأثیر زیادی در کاهش وقوع جرائم احتمالی داشته و زمینه‌ساز ارتقای امنیت اجتماعی و به تبع آن افزایش کیفیت زندگی شود.

طی سال‌های گذشته به‌دلیل رشد و گسترش فیزیکی و جمعیتی نامتوازن از یک‌سو و فرسودگی و تخریب مناطق قدیمی از سوی دیگر، فضا‌های بی‌دفاع زیادی در شهر تهران ایجاد شده است. از طرف دیگر، تلاش‌های گذشته برای احیای فضا‌های شهری و رفع فضا‌های بی‌دفاع چندان رضایت‌بخش نبوده و فضا‌های ناکارآمد، بی‌هویت و ناآشنای زیادی در شهر تهران به‌وجود آمده است. به همین جهت طی ۴ سال گذشته، مجموعه مدیریت شهر تهران با محوریت کمیسیون شهرسازی و معماری شورای شهر، به‌صورت جدی به مسئله فضای بی‌دفاع شهر تهران ورود کرده و اقدامات مهمی را در این راستا به انجام رسانیده است.

یکی از بهترین تجارب این دوره رفع فضا‌های بی‌دفاع شهری با مشارکت مردم در محدوده گذر پشت بزرگراه نواب بود. این محدوده به سبب وجود معبر‌های پنهان‌شده پشت ساختمان‌ها و برج‌های بلند حاشیه بزرگراه، دربرگیرنده نقاط بی‌دفاع شهری فراوانی بود. شهرداری منطقه۱۰ در یک حرکت مشارکتی و نوآورانه با نصب پلاکارد در گذر پشت نواب، از ساکنان درخواست کرد هر نقطه‌ای را که به‌عنوان فضای بی‌دفاع شهری می‌دانند، به شهرداری معرفی کنند؛ در ادامه حدود ۲۰۰ نقطه بی‌دفاع شهری در این منطقه شناسایی و با تلاش‌های صورت‌گرفته حدود دوسوم آن‌ها مرتفع شده است. پس از موفقیت اجرای طرح آزمایشی، رفع فضای بی‌دفاع شهری برای همه مناطق شهر تهران الزامی شده و منجر به تهیه و عملیات اجرایی آن شد. براساس اطلاعات جمع‌آوری‌شده از مناطق مختلف شهر تهران، حدود ۲هزار نقطه بی‌دفاع شهری در پایتخت شناسایی و با تلاش‌های صورت‌گرفته حدود ۱۸۰۰نقطه آن به وسیله اقداماتی ازجمله اصلاح تبلیغات محیطی، ارتقا و تامین نورپردازی، هرس هدفمند درختان و بوته‌ها، رنگ‌آمیزی و بهسازی جداره و نمای ساختمان‌های قدیمی، رفع خطر و ایمن‌سازی شد.

با توجه به مجموع مواردی که تاکنون بیان شد، به‌نظر می‌رسد برای بهبود وضع موجود و ارتقای امنیت و کیفیت زندگی در آینده شهر تهران با محوریت کاهش و رفع فضا‌های بی‌دفاع شهری، دو راهکار اصلی وجود دارد؛ شناسایی فضای بی‌دفاع شهری موجود در تهران با مشارکت مردم و رفع آن‌ها به وسیله شهرداری با مجموعه اقداماتی که پیش‌تر بیان شد و در مرحله بعد، الزام شهرداری به تهیه پیوست فضای بی‌دفاع شهری برای هر نوع طرح توسعه‌ای که قرار است در شهر اجرا شود. وجود این پیوست با درنظر گرفتن نکاتی ازجمله بازنگری در قوانین و دستورالعمل‌های ساخت و ساز، به‌کارگیری رنگ و تامین روشنایی، بهره‌گیری از ظرفیت نورِ روز در فضا‌های عمومی شهر، جلوگیری از ایجاد بورس کالا‌های خاص در معابر (توجه به اختلاط کاربری‌ها)، افزایش نظارت اجتماعی از طریق تشویق شهروندان به استفاده از پنجره‌های مشرف بر معابر، آموزش شهروندان به مراقبت از محیط پیرامونی، آموزش مدیران شهری برای آشنایی با فضای بی‌دفاع و آثار آن بر زندگی شهروندان و درنهایت مطالعات و ارزیابی روی طرح‌ها و برنامه‌های شهری قبل، حین و بعد از انجام طرح، می‌تواند تأثیر بسزایی در کاهش فضا‌های بی‌دفاع شهری داشته باشد.

در این میان ضروری است تا هماهنگی لازم میان دستگاه‌های مختلف به‌ویژه اداره برق در تامین روشنایی معابر محلات مورد توجه قرار گیرد. این معابر که در عمق محلات قرار دارند اصلی‌ترین دغدغه در رفع فضای بی‌دفاع شهری است که می‌تواند فرصت‌های ارتقای کیفیت زندگی را برای شهروندان فراهم کند.