سنگ قبر‌ها به عنوان مهم‌ترین عنصر تجسمی انسان بین عالم ماده و ملکوت محسوب می‌شوند و بستر مناسبی برای نمایش افکار و تصاویر مربوط به او هستند.
دیدارنیوز ـ سنگ قبر از جمله میراث گذشتگان به حساب می‌آید که منعکس کننده فرهنگ و تمدن آنهاست. وجود سنگ قبر بر روی قبور دوره اسلامی همواره در همه نقاط ایران به چشم میخورد و این مساله هرچند در اکثر فرهنگ‌ها وجود دارد، در فرهنگ اسلامی و ایرانی به عنوان یکی از شاخص‌های تدفین همواره مدنظر مسلمانان بوده است.
سنگ قبر‌ها به عنوان مهم‌ترین عنصر تجسمی انسان بین عالم ماده و ملکوت محسوب می‌شوند و بستر مناسبی برای نمایش افکار و تصاویر نمادین مربوط به او هستند؛ سنگ گور‌های متعلق به هر قومی را میتوان بخشی از اشیاء تاریخی به حساب آورد که ویژگی‌های آیینی و فرهنگی آن قوم را در خود حفظ کرده است.
آمیزش هنر و اعتقاد در نقوش حک شده بر سنگ قبر‌ها سبب شده تا این آثار از اهمیت و تنوع خاصی برخوردار باشند. مجموعه‌ای از این سنگ قبر‌ها در موزه آستان قدس رضوی موجود است که به دوره‌های مختلف تاریخی تعلق دارد.
در موزه آستان قدس رضوی، سنگ قبر‌هایی مسطح، صندوقی و گهواره‌ای نگهداری می‌شود که قدیمی‌ترین آن‌ها سنگ قبر محرابی شکل بوده و به «مرتضی بن شرف شاه موسوی» تعلق دارد و دارای تاریخ ۷۰۸ هجری قمری است.
اما صاحبان این سنگ قبر‌ها طیف وسیعی از قشر‌های مختلف مردم را تشکیل می‌دهند؛ برخی از این سنگ مزار‌ها متعلق به شخصیت‌های سیاسی و نظامی، تعدادی متعلق به شخصیت‌های فرهنگی و مذهبی و برخی دیگر متعلق به تاجران و کسبه هستند.
تعداد سنگ قبر نیز وجود دارد که به عوام تعلق دارند که در قبرستان‌های اطراف و صحن‌های حرم مطهر رضوی مدفون بوده اند.
پحسن همجواری با حرم مطهر رضوی همواره مورد توجه مسلمانان بوده و بسیاری وصیت می‌کردند بعد از مرگ خود در زمین‌هایی نزدیک به این مکان مقدس مدفون شوند.
در دوره‌های مختلف بازسازی‌ها و توسعه حرم مطهر رضوی سنگ قبر‌های تاریخی یافت شده است که می‌تواند خود بازگو کننده بخشی از تاریخ هر دوره باشد.
برخی از این سنگ قبر‌ها متعلق به دوره تیموریان است که از شخصیت‌های مدفون آن دوره در حرم مطهر رضوی میتوان به «آرزو ملک بنت امیر ایاز» در سال ۸۱۴ قمری و «کمال الدین حسینقلی» در سال ۸۸۰ قمری اشاره کرد.
همچنین تعدادی از این سنگ‌ها که متعلق به دوره صفوی است متعلق به اشخاصی به نام «زمرد خاتون بنت امیر سعید شاه» به سال ۹۰۸قمری، «کمال الدین امامقلی» به سال ۹۵۱ قمری و «سلطان محمد میرزا «در گذشته اواسط قرن ۱۰ است که تمامی این اشخاص دارای سنگ قبر صندوقی بوده اند.
تعدادی سنگ قبر صندوقی نیز وجود دارد که به دلیل فرسایش یا شکستگی شناسایی صاحب آن‌ها امکان پذیر نیست، اما با توجه به فرم آن‌ها به دوره صفویه ثبت شده اند.
از شخصیت‌های سیاسی دوره قاجار که در حرم امام رضا (ع) مدفون بوده اند و سنگ قبر آن‌ها بر جای مانده است میتوان به «عباس میرزا» نایب السلطنه فتحعلی شاه قاجار به سال ۱۲۴۹، «سلطان حسین میرزا جلال الدوله» فرزند ناصرالدین شاه به سال ۱۲۸۵، «میرزا سعید خان موتمن الملک انصاری» به سال ۱۳۰۱ قمری و همچینین متولی باشی آستان قدس در دوره قاجار و وزیر امور خارجه ناصرالدین شاه اشاره کرد.
همچنین «نیرالدوله پرویز میرزا» پسر پنجاه و سوم فتحعلی شاه، «عفت السلطنه» همسر ناصرالدین شاه از مشهورترین شخصیت‌های مدفون در حرم مطهر رضوی بودند که سنگ قبر آن‌ها اکنون در موزه رضوی نگهداری می‌شود.
از شخصیت‌های مذهبی دوره قاجار نیز که در حرم مطهر رضوی مدفون شده اند میتوان به «میرزا محمد یوسف مجتهد طباطبایی» به سال ۱۳۱۰ و از شخصیت‌های فرهنگی این دوره میتوان به «سیدجلال‌الدین معین الاسلام کاشانی» به سال ۱۳۰۹ اشاره کرد.
در دوران معاصر و از سال ۱۳۰۰ به بعد نیز سنگ قبر‌هایی از شخصیت‌های صاحب نام این دوران در میان مجموعه سنگ مزار‌های موجود در موزه حرم مطهر رضوی به چشم میخورد.
«میرزا عبدالحسین موید آزاد»؛ رئیس تفتیش آستان قدس رضوی در اواخر قاجار و اوایل پهلوی، «باصرالسلطنه راد»؛ رئیس دفتر آستان قدس رضوی در اوایل پهلوی، دکتر «حسن فاضل» فرزند «آیت الله حاج فاضل»، «حاجی بانو اقدس حکمت» فرزند «میرزا حسام الدین» از پزشکان معروف شیراز در دوره پهلوی و «حاج سید محمد باقر آیت اللهی» فرزند «آیت الله حاج سید عبدالباقی مجتهد» از علمای شیراز از جمله این افراد هستند که سنگ قبر آن‌ها در موزه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.
فرم تمامی سنگ قبر‌های رجالی که از اوایل دوره قاجاریه در حرم امام رضا (ع) مدفون شده‌اند به صورت مسطح است و برای ساخت آن‌ها معمولاً از سنگ مرمر در طیفی از رنگ سبز تا سفید استفاده شده و کیفیت سنگ‌ها به شخصیت فرد متوفی بستگی داشته و حتی در مواردی از سنگ خارا نیز استفاده شده است. برای نگارش متن روی سنگ قبر‌های پیش از دوره قاجار به ترتیب از خطوط ثلث نسخ و کوفی استفاده شده است. اما خط قالب در متن سنگ قبر‌های دوره قاجاریه به بعد خط نستعلیق بوده و در کنار نستعلیق به ندرت از خط ثلث نیز استفاده شده است. در تحلیل محتوایی متون حکاکی شده بر روی سنگ قبر‌ها باید گفت که مضمون سنگ قبر‌ها تا پیش از دوره صفویه علاوه بر ارائه مشخصاتی از شخص متوفی از آیات قرآنی ادعیه صلوات و شعر استفاده شده است، اما به تدریج از دوره صفویه میزان استفاده از این عبارات مقدس کاسته شده و معمولاً تمام متن به شرح زندگانی فرد متوفی اشاره دارد.
در بعضی از موارد از عبارات شعری نیز استفاده شده است که این موضوع را احتمالا میتوان ناشی از احتیاط بیشتر مردم در استفاده از عبارات قرآنی و دعایی دانست. تزیینات سنگ قبر‌ها از موضوعات قابل توجه دیگر است این تزیینات از دوره ایلخانی تا اواخر پهلوی با تغییرات ناچیز شامل طرح‌های محرابی مقرنس نقوش هندسی و اسلیمی پیچ‌های گلدانی گل‌های چند پر قاب‌های تزئینی و قاب ترنج هاست و از دوره قاجاریه به بعد شاهد رنگ آمیزی تعدادی از سنگ قبر‌ها نیز هستیم. برای ذکر تاریخ فرد متوفی یا وقایعی که در سنگ قبر‌ها به آن اشاره شده تا قبل از تاریخ قمری و بعد از آن از تاریخ شمسی و در برخی موارد در کنار تقویم شمسی از تاریخ قمری نیز استفاده شده است.
به طور مثال متن سنگ قبر «عباس میرزا» نایب السلطنه و فرزند فتحعلی شاه قاجار که در ۱۱ جمادی الاخر ۱۲۴۹ قرن ۱۳ هجری قمری در محلی که اکنون دارالحفاظ حرم مطهر نامیده می‌شود به خاک سپرده شد، بدین شرح است:
الملک لله الواحد القهار، مضجع پاک و مرقد تابناک نواب رحمت و رضوان ماب و ولیعهد دولت نگهبان ملت سماء السمو هلاک العدو جنه الدهر، جنه الملک نایب السلطنه عباس میرزا طاب الله ثراه و جعل الجنه مثواه است که در عنفوان جوانی بمهارت، فنون مرزبانی از میان اولاد خاقان خلد آشیان و سلطان رضوان مکان فتحعلی شاده قاجار، کالشمس من بین النجوم امتیاز و اشتهار داشت به ولایت عهد و نیابت سلطنت اختصاص یافت، چندگاه در تختگاه دولت بامور رعیت و سپاه پرداخت و چندی در حفظ ثغور و نظم امور مملکت آذربایجان مساعی جمیله بظهور، رسانده در غزوات معاندین دین بفتوحات جلیله منصور گشت در ملک ایران مخترع قانون نظام شده، در صنایع توپ و تفنگ و سایر اسباب جنگ اهتمام تمام نمود پس از آن بدفع مفاسد یزد و کرمان پرداخته، بعد از تصفیه آن سامان برفع غوایل خراسان اقدام نمود به اندک توجهی از قلع مفاسد داخله فراغت یافته، بسد سلم خارجه مشغول گشت قلعه سرخس را که موطن طایفه ترکمان بود بقهر و غلبه و حرب مسخره کرده اسرای شیعه را خلاص نمود، به تاریخ یازدهم جمادی الاخر ۱۲۴۹ در ارض اقدس مرحوم در این مکان شریف مدفون شد.
