کلاب هاوس پدیده‌ای نوظهور است که انتظار می‌رود با هرچه نزدیک‌تر شدن به انتخابات ۱۴۰۰ بتواند نبض سیاست را در ایران تندتر کند، روندی که با حضور ظریف و صالحی در این بستر جدید آغاز شده است.
دیدارنیوز ـ حامد سیاسی‌راد: ما در تکنولوژی زندگی می‌کنیم و این شانس را داریم تا بالاترین شتاب رشد ارتباطات طی تمام دوران‌ها را شاهد باشیم و حالا فضای عمومی مجازی از تأثیرگذارترین عوامل بر امور عمومی مانند سیاست است. سال‌هاست که انتخابات در دموکراسی‌های جهان متأثر از فضای مجازی است و در ایران، هر دوره یکی از پدیده‌های نوظهور دنیای تکنولوژی نقش اصلی را در فضاسازی انتخاباتی ایفا می‌کند و به کانال اصلی تولید محتوای انتخاباتی بدل می‌شود. فیسبوک و تلگرام و توییتر طی این بیش از یک دهه توانسته‌اند که این نقش را ایفا کنند و حالا سؤال اینجاست که انتخابات پیش رو که در رابطه با میزان استقبال عمومی از آن گمانه‌های مختلفی وجود دارد متأثر از کدام شبکه اجتماعی است؟ آیا پدیده نوظهوری به نام «کلاب هاوس» می‌تواند به فضای اصلی تولید محتوای انتخاباتی در ایران بدل شود؟
انتخابات ریاست جمهوری پرجنجال سال ۱۳۸۸ مصادف شد با مقبولیت عمومی شبکه اجتماعی فیسبوک در سطح جهان و همچنین در ایران. وقتی فضا انتخاباتی شد، ستاد‌های مجازی برای کاندیدا‌های ریاست جمهوری در فیسبوک تشکیل شد و با پایان انتخابات و آغاز موج اعتراضاتی که برای ماه‌ها سراسر ایران را در بر گرفت، این فیسبوک بود که تاثیر جدی بر سمت و سوی فضای سیاسی کشور داشت. وبگاه‌های مشارکت عمومی مانند سایت «بالاترین» هم پدیده‌هایی بودند که در آن زمان جای وبلاگ‌های شخصی را گرفته بودند و این فضا‌های مجازی نیز توانستند بر وقایع انتخاباتی و پس از انتخابات اثرگذار باشند.
فضای سیاسی ایران در شرایطی به انتخابات سال ۱۳۹۲ رسید که فیسبوک کماکان همه‌گیر بود، توییتر پرمخاطب‌تر از پیش شده بود و حالا پیام‌رسانی جدید به نام تلگرام کم کم ظهور کرده بود. همگرایی این شبکه‌های مجازی توانست باعث کاهش رأی اصولگرایان شود و این‌گونه بود که حسن روحانی توانست برنده انتخابات شود.
کمی بعد، پیام‌رسان وایبر فیلتر شد و کوچ عظیم کاربران به تلگرام رخ داد و در انتخابات ۱۳۹۶ تلگرام سهم بزرگی در فضاسازی انتخاباتی داشت. شبکه اجتماعی توییتر که در سایر نقاط دنیا توانسته بود تأثیرات سیاسی گسترده‌ای رقم بزند، در بهار عربی به همراه فیسبوک مؤثر باشد و در آمریکا به یکی از ابزار‌های اصلی دونالد ترامپ برای پیروزی در انتخابات بدل شود، حالا در ایران هم نقش پررنگی پیدا کرده بود و با وجود فیلتر بودن توانسته بود به بستر اصلی منازعات سیاسی بین اصولگرایان و اصلاح‌طلبان تبدیل شود. اینستاگرام هم که حالا قابلیت تلویزیون اینترنتی و پخش زنده خود را فعال کرده بود، یکی از مجاری اصلی انتشار محتویات تصویری گروه‌های سیاسی بود و برگزاری گفتگو‌هایی در این فضا باعث شکل‌گیری مباحث مختلف در فضای سیاسی شد.
حالا در شرایطی به فضای انتخاباتی ۱۴۰۰ رسیده‌ایم که فیسبوک از رونق افتاده، تلگرام و توییتر با وجود فیلتر شدن، اما هنوز پرطرفدار هستند، اینستاگرام نیز پر مخاطب است اگرچه از میزان سیاسی بودنش کاسته شده و حالا شبکه جدیدی به نام «کلاب هاوس» توانسته نقش جدیدی در فضای سیاسی ایران ایفا کند.
از دو ماه پیش بود که با معرفی اپلیکیشن کلاب هاوس برخی از کاربران ایرانی فضای مجازی به آن وارد شدند. در ابتدای امر این فعالان رسانه‌ای و سیاسی خارج از کشور بودند که در این فضای جدید فعال شدند. خبرنگاران و روزنامه‌نگاران شبکه‌های خارج از کشور و چهره‌های اپوزوسیون اولین طیفی بودند که به شکل گروهی و متشکل در این فضای جدید فعال شدند. کمی بود فعالین داخلی نیز به این شبکه آمدند و گروه‌هایی برای سازماندهی مباحث کلاب هاوس نیز در پیام رسان‌ها شکل گرفت. حضور کاربران در این شبکه مجازی محدود به مباحث سیاسی نبود و گفت‌وشنود در رابطه با بسیاری مسائل و حتی گپ‌وگفت‌های دوستانه و بی‌هدف نیز کم کم به راه افتاد.
کمی بعد اصلاح‌طلبان بودند که فضای سیاسی کلاب هاوس را دست گرفتند. اصولگرایان در بسیاری از موارد گفتگو گریزند و خارج‌نشین‌ها هم دسترسی به چهره‌ها ندارند و در این فضا بود که برخی روزنامه‌نگاران اصلاح‌طلب توانستند با دعوت از برخی چهره‌های مشهور سیاسی توجه‌ها را به خود جلب کنند. اوج فعالیت روزنامه‌نگاران اصلاح‌طلب دعوت از محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه و علی‌اکبر صالحی، رئیس سازمان انرژی اتمی بود. گفتگو با ظریف با ۸ هزار شنونده توانست رکورد پر شنونده‌ترین اتاق کلاب هاوس فارسی را بزند.
در گفت‌وگو با محمدجواد ظریف، برخی اصلاح‌طلبان، اصولگرایان و چند خبرنگار خارج نشین مثل مسعود بهنود حضور داشتند، اما عدم اجازه پرسش سؤال به برخی خبرنگاران نام‌آشنای شبکه‌های فارسی خارجی باعث اعتراض آن‌ها و برخی نیرو‌های اپوزوسیون شد. آن‌ها معتقد بودند که مدیران اتاقی که ظریف در آن حضور داشت انحصارطلب‌اند و به آن‌ها اجازه حضور نداده‌اند و به واسطه رانتی که در دستیابی به شخصیت‌ها دارند، اقدامشان مشروع نیست و در راستای تقویت ساختار سیاسی جمهوری اسلامی است، در نتیجه به شکل گروهی اقدام به ثبت گزارش علیه «فرید مدرسی»، مجری اصلی برنامه گفتگو با ظریف در کلاب هاوس کردند و در نتیجه باعث شدند که او فعلاً نتواند اتاقی در این شبکه مجازی شکل دهد. آن‌ها نظرات متفاوتی در رابطه با این اقدامشان داشتند، برخی عنوان می‌کردند که این اقدام حق مدرسی به عنوان یک استمرار طلب است، برخی دیگر این روش را عین دموکراسی می‌دانستند و برخی دیگر عنوان کردند که در مواجهه با یک دیکتاتور، یعنی فرید مدرسی و مشی او، نمی‌توان دموکرات بود و باید دیکتاتورمآبانه رفتار کرد! آن‌ها مدرسی را رانت‌خوار نامیدند در حالی که داشتن رانت دسترسی به شخصیت‌ها بخش جدا نشدنی از فضای رسانه‌ای، حداقل در ایران است.
کلاب هاوس فضایی مجازی است بر پایه صوت، نه متن در آن وجود دارد و نه تصویر. نسل «گوشی به دست‌ها» حالا می‌توانند کاربر فضایی باشند که چندان نیازمند در دست گرفتن گوشی نیست. کاربران می‌توانند در حالی که به مباحث دیگر کاربران گوش می‌دهد به سایر امورشان نیز برسند.
مدتی است که به واسطه فراگیری پادکست در کشور، توان شنیداری بسیاری از مخاطبان فضای مجازی تقویت شده است و حالا به نظر می‌رسد وقت مناسبی است برای حضور در یک شبکه اجتماعی صوت محور.
شنیدن برای بسیاری از افراد آسان‌تر از حرف زدن است و این با قاعده ده درصد شبکه‌های اجتماعی هم‌خوان است. این قاعده می‌گوید ۹۰ درصد از کاربران شبکه‌های اجتماعی تنها مصرف کننده‌اند و تنها ده درصد از این کاربران تولید کننده محتوا.
حضور افراد مشهور و سلبریتی‌ها در سرتاسر جهان، امکان ارتباط بی‌واسطه با آن‌ها، شنیدن سخنانشان و امکان گفتگو با آن‌ها از جذابیت‌های دیگر کلاب هاوس است.
کلاب هاوس تنها برای گوشی‌های آیفون و سیستم‌عامل ios عرضه شده است، آن هم برای نسل جدید گوشی‌های آیفون. کلاب هاوس اعلام کرده است که به زودی نسخه رسمی اندرویدی این برنامه نیز عرضه خواهد شد و ضعف در سرور‌ها باعث شده است که فعلاً این اپلیکیشن تنها بر روی گوشی‌های شرکت اپل فعال باشد با این حال این تبعیض تا به اینجا موجب شده تا بسیاری از مخاطبین فضای مجازی نسبت به این پدیده جدید بدبین باشند.
نسخه دسکتاپ نیز برای این اپلیکیشن موجود نیست، ولی نسخه‌های غیر رسمی اندرویدی برای آن ساخته شده است و از این طریق برخی از صاحبان گوشی‌های اندرویدی که توانسته‌اند به نسخه غیررسمی اعتماد کنند، خود را به غافله رسانده‌اند.
کاربر‌ها برای ثبت‌نام در این اپلیکیشن باید از طرف کاربر دیگری دعوت‌نامه داشته باشند و تا همیشه نام و عکس کسی که از او دعوت‌نامه را گرفته‌اند نیز در صفحه کاربریشان باقی خواهد ماند. این نیز دیگر ایراد بسیاری به این اپلیکیشن است، چرا که دستیابی به دعوت‌نامه برای همگان کار آسانی نیست.
با همه‌گیری کلاب هاوس، توییتر و تلگرام نیز اقدام به ایجاد فضایی مشابه برای گفت‌وشنود صوتی کردند و باید منتظر ماند و دید که آیا کلاب هاوس می‌تواند به عنوان شبکه‌ای اختصاصاً مربوط به صوت فضایی که ایجاد کرده حفظ کند یا در آینده قافیه را به دو رقیب قدرتمندش واگذار خواهد کرد. با این حال به نظر می‌رسد تا موعد انتخابات ایران که چیزی کم‌تر از سه ما تا آن باقی مانده است، کلاب هاوس می‌تواند فضایی مناسب برای تولید بحث و گفتگو بین موافقان و مخالفان شرکت در انتخابات و نیز حامیان کاندیدا‌های مختلف باشد. عمومیت کلاب هاوس به اندازه سایر شبکه‌های اجتماعی‌ای که در این گزارش از آن‌ها نام بردیم نیست و تا به اینجای کار اگرچه بسیاری از اهالی رسانه، کنشگران سیاسی و کاربران حرفه‌ای‌تر فضای مجازی در آن حضور دارند، اما هنوز شاهد حضور گسترده افراد در این بستر نیستیم.
با این حال، اما کلاب هاوس ویژگی‌هایی دارد که می‌توان پیش‌بینی کرد وقتی نبض سیاست تند می‌شود، می‌تواند نقش‌آفرین باشد. اولین ویژگی کلاب هاوس این است که برخلاف سایر شبکه‌های اجتماعی، در آن شاهد حضور گسترده افراد فیک، فیک‌نیوز‌ها و ربات‌ها نیستیم. در سایر شبکه‌های اجتماعی بسیاری بدون اسم و رسم و بدون اینکه شناخته شوند حضور دارند و برخی نیز برای جذب دنبال کننده اقدام به انتشار اخبار بی‌پایه و اساس می‌کنند و مسئولیتی هم در قبال آن نمی‌پذیرند. تشکیل ربات‌ها توسط گروه‌های سیاسی خارج و داخل کشور نیز از دیگر پدیده‌هایی است که برای مثال در توییتر بسیار دیده شده است. در کلاب هاوس، اما فضا متفاوت است. هر کس برای تولید محتوا مجبور به حرف زدن است و صحبت کردن فضایی حقیقی را می‌سازد.
از سوی دیگر به واسطه همه‌گیری کرونا با ممنوعیت تشکیل میتینگ‌های انتخاباتی مواجه هستیم و همین امر باعث رونق هرچه بیشتر این فضای جدید خواهد بود.
به هر صورت شبکه‌های اجتماعی مجازی حالا تأثیر بسزایی در فرایند‌های سیاسی دارند و اهمیت نقش کلاب هاوس را می‌توان از واکنش‌های خبرگزاری اصولگرای تسنیم دریافت که ابتدا در گزارشی نقشی مخرب برای شبکه‌های اجتماعی در انتخابات‌های بعد از سال ۸۸ عنوان کرده است و سپس به ضعف صدا و سیما در تبدیل شدن به رسانه‌ای مرجع اشاره کرده است، ضعفی که فضا را برای چنین شبه رسانه‌هایی مناسب‌تر می‌کند.
طرح: حنانه محمدی
