نوروز جشن ملی ایرانیان است. مردمان هر شهر و روستا به شیوه خود این عید را جشن می‌گیرند. نوروز در شیراز قدیم آیین‌های خود را داشته است که مصطفی ندیم شیرازشناس به تشریح آن‌ها پرداخته است.
دیدارنیوز: آغاز سال نو و رستاخیز طبیعت فرصت مناسبی برای آشنایی با پیشینه فرهنگی هر دیار است. اینکه مردم در گذشته‌ها برای هر رویدادی چه آئینی داشتند و چگونه خود را برای آن آماده می‌کردند.
بهار و نوروز نیز مانند سایر مناسبت‌ها و رویداد برای خودش آئینی داشته، رسم و رسومی که برخی هاشان هنوز زنده است و برخی دیگر به دست فراموش سپرده شده است.
مصطفی ندیم، از چهره‌های فرهنگی و ادبی شیرازو شیرازشناس و استاد دانشگاه شیراز است که در خصوص آئین و رسوم و رسوم شیرازی‌ها در ایام نوروز اطلاعات مفصلی دارد.
او توضیح می‌دهد: نوروز یک آئین و رسوم مربوط به جامعه کشاورزی است و فقط منحصر به ایران نبوده و همان طور که از نامش برمی‌آید مربوط به سال نو در جوامع کشاورزی است. در دوره قدیم مراسم نوروز در ایران بیشتر متأثر از مراسم جشن سال نو در بابل است و در دوره هخامنشیان این مراسم رنگ و بوی کاملاً ایرانی یافت. این مراسم در طول قرن‌ها دچار تغییرات زیادی شده است.
ندیم با اشاره به اینکه در حوزه فرهنگی ایران در کشور‌های مختلفی مثل تاجیکستان و افغانستان و ایران مراسم نوروزبرگزار می‌شود، گفت: بعضی آداب در این کشور‌ها مشترک است، اما در برخی آداب بنا به جغرافیای فرهنگی تفاوت‌هایی وجود دارد. در خود ایران هم در نقاط مختلف شاهد آداب مختلفی هستیم.
وی مواردی مثل چهارشنبه سوری، سبز کردن سبزه، خانه تکانی، دیدارمزاردرگذشتگان پیش از نوروز، پهن کردن سفره، دید و بازدید بعد از نوروز را در اکثر شهر‌ها و روستا‌های ایران از آئین‌های مشترک نوروز برشمرد و گفت: در شیراز قدیم مراسم نوروز به دو دسته پیش و پس از نوروز دسته بندی می‌شود. مردم با مراسم‌های پیش از نوروز به استقبال نوروز می‌رفتند. یکی از معروف‌ترین این آئین‌ها چهارشنبه سوری بوده که درباره فلسفه و ریشه و کارکردش اختلاف نظر وجود دارد.
ندیم یادآور شد: در شیراز برای چهارشنبه سوری مراسم مختلفی برپا می‌کردند، به عنوان مثال برخی مردم به زیارت حرم حضرت شاهچراغ (ع) می‌رفتند. فالگوش ایستادن هم ازجمله کار‌ها بودند یا مثلاً برخی خانواده‌ها به پختن «آش ابودردا» در این شب و نذر و نیاز مشغول می‌شدند. پختن این آش ماجرایی دارد. کسی که قصد دارد این آش را بپزد معمولاً برای حاجتی مانند شفای مریض یا رفع گرفتاری نذری دارد و باید وسایل آش را از افراد مختلف بگیرد. برخی نیز در این شب آجیل مشکل گشا می‌خوردند.
این استاد دانشگاه با اشاره بر باور‌هایی که درباره خوش یمنی بعضی کار‌ها رایج است، اظهار داشت: در همین ایام آخر سال مردم به حمام سعدی می‌رفتند که سال ۴۱ ساخته شده است. قبل از ساخت این بنا به حوض ماهی می‌رفتند. معتقد بودند این کار در این ایام شگون دارد و بخت بد و سیاه را از آنان دور می‌کند. به ویژه در امر ازدواج. کلاً تمام این مراسم‌ها به نیت شادی و همبستگی قومی بوده و کارکرد زیبایی برای شیرازی‌ها داشته که در جا‌های دیگر کمتر دیده شده است.
وی ادامه داد: این رسوم خاص جغرافیای فرهنگی شیراز است و حاکی از این است که مردم این شهر اهل شادی و سرور و دورهمی هستند.
وی ادامه داد: خانه تکانی هم از جمله رسوم رایج در همه ایران بوده است. در قدیم ظروف به تنوع امروز نبوده و معمولاً در خانه تکانی ظروف سفالی را می‌شکستند. این کار هم جنبه بهداشتی داشته که از این ظروف مثلاً کوزه بیش از یکسال استفاده نشود، هم نماد استفاده از ظروف نو و از بین بردن وسایل کهنه با شروع سال نو بوده است.
ندیم با تاکید بر اینکه سبزه سبز کردن در اقصی نقاط کشور رسم مشترکی است، اما شیوه آن در شیراز متفاوت است، توضیح داد: سبز کردن سبزه در شیراز آداب خاصی دارد و تنوع سبزه‌ها هم با شهر‌های دیگر تفاوت دارد. مثلاً زنی که محبوب محله یا فامیل بوده و اعتقاد داشتند دستش خوب است یا اصطلاحاً «دستش سبز» است یعنی هرچه بکارد خوب ثمر می‌دهد، ۱۰ روز یا دوهفته پیش از نوروز خانم‌ها در خانه او جمع می‌شدند. ظروف و بذر خود را می‌آوردند و به او می‌دادند تا برای آن‌ها سبزه سبز کند، یا به اصطلاح سبزه خیس کند. چون معتقد بودند دست آن بزرگ‌تر مومنه خوب و خوش یمن است و به این بهانه یک روز دور هم بودند. وی گفت: از انواع بذر‌ها هم استفاده می‌کردند و مختص جو و گندم نبوده عدس و ماشک و …بذر‌های دیگر هم استفاده می‌کردند و خیلی زیبا می‌شده و کار ساده‌ای هم نیست.
وی همچنان به شیرینی‌های مختص نوروز اشاره کرد و گفت: از دیگر مراسم پرطرفدار پیش از نوروز پخت شیرینی بوده است. تنوع شیرینی در قدیم خیلی محدود بوده است و بیشتر روی پخت نان شیرین تمرکزداشتند و همه در خانه بانویی که در این کار مهارت داشته و زبانزد بوده جمع می‌شدند و شیرینی عیدشان باهم می‌پختند. در نسل‌های بعد حدود ۵۰ سال پیش درست کردن لوز و سوهان و کلوچه نخود هم بعنوان شیرینی نوروز مرسوم شد.
ندیم افزود: از دیگر مراسم‌های پیش از نوروز «سمنوپزون» است که هنوز هم شهرت زیادی دارد. تهیه سمنو بسیار دشوار است و مهارت خاصی می‌طلبد. پیشینه پخت سمنو به دوره باستان باز می‌گردد، اما در ایران پخت آن با باور‌های مذهبی مردم پیوند قوی یافت و آن را به حضرت فاطمه (س) نسبت دادند. در زمان پخت سمنو دعا‌های خاصی خوانده می‌شود. پخت سمنو در شیراز با کارکرد‌های مختلف مذهبی، عبادی و سرور و شادی همراه بوده است. پخت دشوار این خوراکی همت و همیاری گروهی را طلب می‌کرده است و همین همیاری به افزایش همبستگی قومی مذهبی و ایجاد مودت کمک زیادی می‌کرده است.
این شیراز پژوه بیان کرد: در قدیم سمنو برای فروش در بازار نبوده معمولاً افراد زیادی نذر داشتند و می‌پختند و بین دوستان و اقوام و همسایگان پخش می‌کردند و معمولاً در سفره نوروز سفره خانه‌ای بی سمنو نمی‌ماند.
درادامه این گفتگوی نوروزی به ماجرای جالب عروسی نارنج رسیدیم. این استاد دانشگاه درباره عروسی نارنج توضیح داد: این مراسم معمولاً مختص بازه زمانی پانزدهم تا بیستم اسفند است که شرح مفصل آن در رمان تاریخی در بررسی تاریخ اجتماعی شیراز قدیم که با عنوان «کوچه زنبورک خونه» منتشر شد، توضیح دادم.
وی گفت: معمولاً درخت نارنجی که بار کمی داده بهانه برپایی این مراسم است. در این مراسم خانم خانه بانوان فامیل و همسایه را جمع می‌کرده و اعلام می‌کند این درخت نارنج کم بار وثمر است و می‌خواهم آن را ببرم. یکی از زنان حاضر ضامن می‌شد و با درخت حرف می‌زد واز درخت قول می‌گرفت که سال دیگر بار بیشتری بدهد و شرط این بود که برایش عروسی بگیرند. به این ترتیب در یک مجلس زنانه تور عروس و نقل و دسته مطرب را آماده و دور درخت را تزئین می‌کردند و بر این اساس ایام شادی را دور هم به سر می‌کردند و درخت سال بعد بار خوبی می‌داده است این مراسم‌ها انس انسان با طبیعت را نشان می‌دهد.
این استاد دانشگاه توضیح داد که مراسم بعد از نوروز هم به دو قسمت زمانی شبانه روز اول و مراسم بعد از روز اول تقسیم می‌شود و از مهمترین آداب مراسم روز اول چیدن هفت سین است. این روز‌ها درباره اینکه چرا هفت و چرا سین با نظرات عجیب و غریبی مواجه می‌شویم که بیشتر آن‌ها ریشه و سند تاریخی و مردم شناسی ندارد.
وی تصریح کرد: انتخاب عدد هفت به خاطر تقدس آن بوده است. درباره اینکه سین از کجا آمده چند نظر وجود دارد. نظر من این است که از دوره اشکانیان با رونق جاده ابریشم ظروف چینی وارد ایران می‌شود، می‌تواند تحریف چین به سین و استفاده از این ظروف باشد.
وی ادامه داد: غیر از هفت سین سفره، از تخم مرغ و ماهی و خوراکی و ملزومات دیگر استفاده می‌شود که با سین همراه نیست. در مورد پیشینه سفره انداختن باید گفت که پهن کردن سفره به مفهوم برکت خانه برای طول سال به دوره باستان باز می‌گردد، اما سفره هفت سین امروزی به احتمال قریب به یقین مربوط به دوره صفویه و تکمیل شدن آن به دوره قاجار باز می‌گردد.
این استاد دانشگاه عنوان کرد: البته خود سفره انداختن نشانه برکت است از آن مهمتر آدابی بود که کنار سفره انجام می‌شد. یکی از آن آداب دور هم نشستن و دعا خواندن هنگام تحویل سال بوده است که از خدا بخواهیم سال پیش رو همراه با سلامتی پیشرفت و برکت و خوبی و خوشی باشد. هدف از سفره انداختن این بود. آن نماد پردازی‌ها که سکه نماد فلان و سیب نماد فلان و… بعداً شکل گرفته است.
ندیم عنوان کرد: از جمله رسوم دیگر ایام نوروز تهیه لباس نو بوده که اکنون کارکرد گذشته را ندارد. چون مانند سال‌های قدیم خرید‌ها سالانه نیست و مردم در طول سال خرید می‌کنند.
این استاد دانشگاه ادامه داد: عیدی دادن هم از رسوم نوروزی بوده و رسم این بوده که کوچکتر‌ها به بزرگتر‌ها عیدی می‌دادند و بزرگتر‌ها بعداً جبران می‌کردند، ولی با گذشت زمان الان برعکس شده و بزرگتر‌ها عیدی می‌دهند. البته در زمان قدیم مراد از عیدی دادن پول نبود بلکه برای بزرگ‌تر یک تحفه می‌بردند.
ندیم اضافه کرد: یکی از مراسم‌های جالب این ایام هم دید و بازدید نوروزی بوده است که البته از اساس با چیزی که امروز انجام می‌شود، متفاوت بوده است. این رسم دید و بازدید نوروزی به شدت تحریف شده است وبه دلیل سختی که مدل جدید آن دارد، کمتر مورد استقبال نسل‌های جدید است که این اتفاق خوبی نیست.
وی گفت: یکی از تحریف‌های بد که چندسالی است رایج شده این است که برخی خانواده‌ها اعلام می‌کنند در فلان روز ما خانه هستیم و همه همان روز به عید دیدنی بیایند. در یک فضای کوچک در خانه‌های امروزی و در محدوده زمانی افراد فامیل به خانه میزبان می‌آیند که فضا به اندازه کافی نیست. مهمانان با آمدن مهمان جدید مجبور به ترک مجلس هستند. در این مراسم تحریف شده نه فرصت دیدار حاصل می‌شود و نه فرصت گفتگو و خوش و بش و بیشتر به مراسمی برای رفع تکلیف تبدیل شده است.
این شیراز شناس گفت: در گذشته این رسوم به صورت دیگری بوده و همه در خانه یکی از بزرگتر‌ها جمع شدند و هم آنجا همدیگر را می‌دیدند هم خانه بزرگتر‌ها می‌رفتند هم تکلیفی نبود که بزرگتر‌ها دیدار را پس بدهند.
وی اضافه کرد: امیدوارم این رسم بسیار پسندیده از این روش رفع تکلیفی خارج شود و نسل جدید این کار را با شیوه صحیح ادامه دهند وبه دلیل شیوه اشتباه آن را حذف نکنند. با این روند نادرست یکی از کار کرد‌های مهم نوروز که دید و بازدید و صله رحم است را داریم از دست می‌دهیم.
وی تصریح کرد: یکی از مطالب مهم کارکرد اجتماعی آداب و رسوم نوروز است که در شیراز ایجاد شادی و سرور، صله‌رحم و همبستگی قومی ازجمله این کار کردهاست. رفتن مردم به طبیعت نیز خیلی در شیراز دیده می‌شود و ارتباط انسان با طبیعت در ایام نوروز تا اردیبهشت ماه در شیراز کم نظیر است.
واژه «گلگشت» درفرهنگ عامه شیراز جایگاه خاصی دارد. علاقه شیرازی‌ها به رفتن به طبیعت و انس با طبیعت مکان‌هایی خاص برای تفرج را خلق کرده است که به آن گلگشت می‌گویند.
ندیم در این رابطه گفت: به همین دلیل است که باغ، باغداری، گردش در باغ و مهمانی در باغ نیز برای شیرازی‌ها اهمیت خاصی دارد و در کمتر شهری در ایران است که ساکنان آن در روز‌های تعطیل به اندازه شیرازی‌ها به باغ و بستان بروند.
وی ادامه داد: باغ خلیلی، باغ ارم، باغ دلگشا، باغ عفیف آباد و باغ‌های مختلف مقصد تفریح و گلگشت شیرازی‌ها بوده است. درگذشته نه چندان دور و در آن سال‌ها که پارک عمومی مانند الان نبود و باغ‌ها هم بیشتر خصوصی بود مردم برای گلگشت به صحرا‌های اطراف شیراز می‌رفتند. صحرای آقاباباخان که در جنوب شیراز بوده یکی از آن صحرا‌های معروف بوده که در دوره قاجار آقاباباخان آن را می‌سازد. صحرای مصلی نیز از صحرا‌های دیدنی شیراز بوده و رفتن به آن صحرا قدمت زیادی دارد.
وی گفت: اصطلاح صحرا برای شیرازی‌ها یا دیگر مردم ایران تفاوت دارد. این اصطلاح از دوره سعدی در بین شیرازی‌ها مفهوم خاصی داشته است. هانری ماسه سعدی شناس معروف فرانسوی در خاطراتش می‌گوید که برای من بسیار عجیب بود که چرا سعدی از صحرا به عنوان مکانی زیبا و دیدنی یاد می‌کند. در ذهن هانری ماسه صحرا معنا و مفهوم لغت فرنگ به معنای کویر و جایی بی آب و علف می‌داده است و تعجب او برای این بوده است تا اینکه در اردیبهشت ماهی به شیراز می‌آید و از مردم می‌شنود که می‌گویند می‌خواهند برای گردش به صحرا بروند و او نیز به صحرا‌های اطراف شیراز می‌رود. این بار مشاهده دشتی پر از سبزه و چمن و گل و ریاحین مختلف موجب شگفتی هانری ماسه می‌شود و به معان و مفهوم صحرا در نزد سعدی و شیرازی‌های اهل ذوق و دل به نشاط پی می‌برد.
وی گفت: صحرا‌های شیراز از ایام نوروز تا آخر اردیبهشت به واقع دیدنی است. از ایام نوروز تا آخر اردیبهشت اوج گلگشت شیرازی هاست و در این ایام انس خاصی با طبیعت دارند از هر فرصت استفاده می‌کنند تا به باغ و دشت و پارک و کوه‌های اطراف شیراز بروند.
