آیا روسیه واقعا خواستار بازگشت آمریکا به برجام است؟

دیدارنیوز ـ سرویس بین‌الملل: ظاهر امر این است که روسیه مخالف تحریم‌های دولت ترامپ علیه ایران است اما به واقع در این تحریم‌ها روسیه از جمله کشورهایی است که منفعت برده است. جورجیو کافیرو و آرمان محمدیان (آرمان محمدیان دانشجوی دوره‌ دکتری روابط بین‌الملل در دانشگاه ساوث فلوریدا و محقق مرکز مطالعات بین‌المللی و استراتژیک است. جورجیو کافیرو، رئیس موسسه‌ Gulf State Analytics در واشنگتن است.) در این‌باره یادداشتی داشته‌اند که دیدار آن را ترجمه کرده است.

منبع: اندیشکده شورای آتلانتیک
نویسندگان: آرمان محمدیان و جورجیو کافیرو
مترجم: حمید رضا بابایی
 
وزارت امورخارجه‌ روسیه در سپتامبر ۲۰۲۰ با تهدید آمریکا برای تمدید تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران مخالفت کرد (مگر آنکه شورای امنیت این سازمان، ممنوعیت تجارت تسلیحات متعارف با ایران را تمدید می‌کرد). این اقدام واشنگتن، تلاشی بود برای آنکه شورای امنیت به ابزار دولت ترامپ در پویش موسوم به "فشار حداکثری" تبدیل شود.

به دنبال خروج یک جانبه‌ آمریکا از توافق هسته‌ای ایران (برجام)، کرملین همچنین از تلاش کشور‌های اروپایی برای نجات این پیمان حمایت کرده است. اما پشت پرده، احتمالا دیدگاه‌های روسیه پیچیده‌تر و متناقض‌تر است. در حقیقت، مسکو از موفقیت "جو بایدن" رئیس جمهور آمریکا در نجات دادن برجام، هم عوایدی دارد و هم منافعی را از دست خواهد داد. خوب است به ۱۴ ژولای ۲۰۱۵ بازگردیم، یعنی زمانی که کشور‌های عضو برجام اعلام کردند در مذاکرات وین به توافق هسته‌ای رسیده‌اند. "سرگی لاوروف" وزیر امورخارجه‌ روسیه به صورت اسرار آمیز در آن جلسه غایب بود. رسانه‌های رسمی ایران و روسیه، علت غیبت لاوروف را برنامه‌ کاری پرمشغله‌ وی عنوان کردند. اما وقتی خبرنگاران ایرانی از محمدجواد ظریف، وزیر امورخارجه‌ ایران علت این امر را جویا شدند، وی از اظهارنظر خودداری کرد. پس از آن، برخی منابع ایرانی مدعی شدند لاوروف از اینکه بر اساس برجام قرار است تحریم‌های تسلیحات متعارف ایران تا پنج سال ـ و نه بلافاصله ـ رفع شود، مایوس شده است. به نظر می‌رسید روسیه امیدوار بود از روز نخست رفع تحریم‌ها، فروش تسلیحات به ایران را از سر بگیرد.

علاوه بر یأس مسکو در خصوص تمدید تحریم‌های تسلیحاتی سازمان ملل، روسیه در دوران پس از برجام منافع اقتصادی چندانی کسب نکرد. از سال ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۸ که آمریکا تحریم‌های ضد ایرانی را مجددا اعمال کرد، ارزش صادرات روسیه به ایران کمی بیش از ۵ میلیارد دلار بود. این رقم حدود ۲.۵ درصد از کل ارزش صادرات به ایران در آن مدت بود که بالغ بر ۲۱۰ میلیارد دلار می‌شد. روسیه همچنین از اینکه بند‌های برجام به ایران اجازه می‌داد هواپیما‌های غیرنظامی از ایرباس و بویینگ بخرد، سرخورده شده بود، به خصوص که ایران نیز آن‌ها را به سوپرجت سوخوی ۱۰۰ روسی ترجیح می‌داد.

البته بعد از خروج ترامپ از برجام، ایران برای رفع نیاز‌های تجاری خود مجبور شد به چین و روسیه روی آورد. مسکو و پکن با تهران به صورت کلی ابراز همدردی کردند، اما عملا هیچ کدام کمک چندانی به جمهوری اسلامی نکردند. در حقیقت، بانک‌های چینی و روسی معاملات خود را با ایران کاهش دادند تا با خطر از دست دادن فرصت‌های تجاری در آمریکا مواجه نشوند؛ لذا قصد بایدن برای بازگشتن به برجام، پیامد‌های متناقض برای مسکو دارد.

به دنبال ناکامی آمریکا برای تمدید تحریم‌های تسلیحاتی ایران و رفع این محدودیت‌ها، روسیه امیدوار است فرصت‌های جدیدی دست دهد تا به تهران سلاح بفروشد. صدور سلاح و سایر تجهیزات نظامی به جمهوری اسلامی، یکی از چند زمینه‌ بازار ایران است که روسیه می‌تواند بر آن مسلط شود، زیرا آمریکا و اروپا همچنان فروش این اقلام را تحریم کرده‌اند. در میان چند کشوری که مایلند به تهران سلاح بفروشند، صنایع دفاعی روسیه از همه پیشرفته‌تر است.

مقامات نظامی ایرانی تاکنون برای خرید جت‌های جنگنده‌ Su-۳۰۰ و سیستم‌های موشکی ضدهوایی S-۴۰۰ از روسیه، ابراز تمایل کرده‌اند.

فروش سلاح به ایران می‌تواند از یک طرف بر همکاری‌های امنیتی ـ اقتصادی مسکو با کشور‌های شورای همکاری خلیج فارس و نیز اسرائیل، تاثیر منفی بگذارد؛ و در عین حال سبب خواهد شد، روسیه در تعاملات نفت و گاز خود با سلطان‌نشین‌های عرب حاشیه‌ خلیج فارس، موضع برتر داشته باشد. علاوه بر فروش‌های تسلیحاتی، مسکو احتمالا صادرات فناوری هسته‌ای خود را به تهران افزایش داده و با تهران توافق نامه‌های بیشتری برای احداث نیروگاه‌های اتمی امضا خواهد کرد.

روسیه از مخالفان سرسخت آن است که ایران تسلیحات اتمی تولید کنند و در مذاکرات مربوط به برجام نقشی اساسی ایفا کرد. اما تنش زدایی میان ایران ـ آمریکا و حرکت به سمت سیاست مخاطره‌جویی برای گرفتن امتیاز، و هم زمان افزایش روابط اقتصادی ایران و اروپا، می‌تواند برای مسکو عواقب منفی به همراه داشته باشد.

از زمان آشکار شدن پیشرفت‌های هسته‌ای ایران در اوایل سال ۲۰۰۰ و تشدید تنش در روابط ایران با غرب، مسکو از روابط خود با تهران به عنوان اهرم فشار در برابر کشور‌های غربی استفاده کرده است؛ لذا اگر آمریکا و اروپا به این نتیجه برسند که تهدیدات ناشی از تهران در حال کاهش است، "کارت ایران" که در اختیار مسکو است، به آهستگی اهمیت خود را از دست خواهد داد.

اجرای مجدد برجام علاوه بر عواقب دیپلماتیک، باعث خواهد شد عوامل مرتبط با انرژی نیز احتمالا بر رفاه مادی در روسیه تاثیر بگذارند. تقریبا ۶۰ درصد از تولید ناخالص داخلی روسیه وابسته به نفت و گاز است. ایران پس از ونزوئلا، عربستان سعودی و کانادا چهارمین ذخایر بزرگ ترکیبی نفت و گاز دنیا را دارد. پس از روسیه، دومین ذخایر گاز دنیا در اختیار ایران است؛ لذا بازگشت ایران به بازار‌های جهانی انرژی می‌تواند به عنوان چالشی شدید برای اقتصاد روسیه باشد که به نفت و گاز وابسته است.

جاه‌طلبی‌های ایران برای افزایش سهم خود از محصولات هیدروکربن در بازار، کاملا شناخته شده است. ایران در سال ۲۰۱۱، با عراق و سوریه توافقی برای احداث خط لوله‌ انتقال گاز موسوم به خط دوستی (به عبارت دیگر خط و لوله گاز اسلامی) امضا و طرح‌های خود را برای فروش گاز به مشتریان بیشتر اروپایی از میدان گازی پارس جنوبی اعلام کرد. جنگ‌های داخلی سوریه این طرح را متوقف کرد، اما در هر حال این اقدام، هشداری به روسیه بود مبنی بر اینکه ایران برای به دست آوردن سهم بیشتری از بازار فروش گاز به اروپا، اقدام خواهد کرد.

با نگاهی به آینده درمی‌یابیم، بازگشت آمریکا به برجام در سال ۲۰۲۱ منافع متناقضی برای روسیه دارد. عوامل ناشناخته‌ فراوانی وجود دارند، نظیر اینکه دولت بایدن می‌خواهد توافق هسته‌ای را تا چه عرصه‌هایی گسترش دهد. گرچه بعید است مسکو، برای بازداشتن واشنگتن از بازگشت به برجام اقدامی جدی انجام دهد، با این وجود روس‌ها از تداوم حضور نداشتن آمریکا در این توافق، در موقعیتی بسیار برتر قرار خواهند داشت و از آن بهره خواهند برد. در عین حال، کرملین می‌داند حتی اگر دولت بایدن، آمریکا را به برجام بازگرداند، رهبران ایران بسیار تلاش خواهند کرد تا منافع جمهوری اسلامی در قبال اقدامات یک جانبه‌ آمریکا علیه تهران آسیب‌پذیر نباشد، به ویژه اگر در انتخابات ۲۰۲۴ آمریکا، جمهوری خواهان پیروز شوند. تصمیمات استراتژیک که ایران باید برای رسیدن به این دستاورد اتخاذ کند، و به ناچار شامل تحکیم مشارکت با مسکو و ارتقاء سطح روابط ایران ـ روسیه در عرصه‌های جدید خواهد شد. کوتاه سخن آنکه می‌توان گفت، جدا از اینکه چهل و ششمین رئیس جمهور آمریکا چه رویکردی در توافق هسته‌ای ایران دارد، روسیه راهی پیدا خواهد کرد تا در پرونده‌ برجام برنده باشد.