صادرات به کشورهای همسایه؛ زنگ خطر به صدا در آمده است

دیدارنیوز - سرویس اقتصادی: ایران پس از خروج آمریکا از برجام و کاهش شدید صادرات نفتی، برای تامین مصارف ارزی بر روی صادرات غیرنفتی حساب ویژه باز کرد. از آنجا که عمده محصولات صادراتی ایران، قابلیت و مزیت رقابتی برای فروش در بازار کشور‌های پیشرفته را ندارد یا در صورت وجود مزیت رقابتی، به دلیل تحریم‌ها اجازه صادرات به این کشور‌ها داده نمی‌شود، کشور‌های همسایه به یکی از اصلی‌ترین بازار‌های هدف تبدیل شد. عراق، ترکیه، افغانستان، ترکمنستان، قطر و عمان از جمله این بازار‌های صادراتی هستند. اما چند ماهی است که زنگ خطر کاهش صادرات به کشور‌های همسایه به صدا درآمده است.

چندی پیش حسین مدرس خیابانی سرپرست وزارت صمت و وزیر پیشنهادی این وزارتخانه در سخنانی با تاکید بر متنوع‌سازی در کالا‌های صادراتی اظهار داشت: «در مقوله صادرات، یک بحث پیرامون تمرکز صادرات بر روی ۱۵ کشور پیرامونی و همسایه است، زیرا در حوزه تجارت یکی از شاخه‌های مزیت رقابتی، مساله فاصله است؛ به این دلیل که ما هرچقدر فاصله‌مان میان محل تولید و بازار مصرف طولانی‌تر باشد، انرژی حمل‌ونقل نیز اضافه می‌شود؛ بنابراین، خود این مزیتی است که بتوانیم به بازار‌های مجاورمان دسترسی پیدا کنیم. به اضافه اینکه ما در صادرات دنبال چند کلیدواژه مهم دیگر هم هستیم. یکی تنوع سازی در کالا‌ها و بازارهاست. البته باز تعارضی با هدف قرار دادن پانزده تا کشور همسایه ندارد»

کشور‌های همسایه در حالی به هدف اصلی صادراتی کشور تبدیل شده‌اند که واقعیت جاری گویای آن است که ما در حال از دست دادن این بازار‌های صادراتی هستیم.

صادرات به ترکیه

جدیدترین آمار‌ها از فصل نخست سال ۲۰۲۰، نشان می‌دهد حجم تجارت کالایی ایران و ترکیه، با کاهش ۷۰ درصدی نسبت به مدت مشابه سال ۲۰۱۹ مواجه شده و از رقم ۲۱۵۳ میلیون دلار به رقم ۶۴۶ میلیون دلار کاهش یابد. این رقم در سه ماهه نخست سال جاری، شامل ۲۷۰ میلیون دلار صادرات ایران به ترکیه و ۳۷۶ میلیون دلار متعلق به واردات ایران از ترکیه است. اگر چه پس از مدتی صادرات ایران به ترکیه اندکی یافت، اما کماکان به میزان صادرات پیش از کرونا نرسیده است.

کاهش صادرات به ترکیه در حالی است که در این میان برخی ناهماهنگی‌ها نیز بر حجم مشکلات می‌افزاید. در چند روز گذشته کندی تردد کامیون‌های ایرانی از مرز بازرگان به سمت ترکیه را شاهد بودیم که سخنگوی گمرک ایران درباره علت آن اظهار داشت: دلیل کندی تردد‌ها این است که ترکیه روزانه فقط حدود ۱۵۰ دستگاه کامیون را از مرز بازرگان پذیرش می‌کند و سایر مرز‌های ایران و ترکیه هم امکان تردد کامیون نیست.

عمده کالا‌های صادراتی ایران به ترکیه شامل موارد زیر است:

کود، مواد پلاستیکی اشیاء ساخته شده از این مواد، روی و مصنوعات روی، آلومینیوم و مصنوعات از آلومینیوم، سوخت‌های معدنی، روغن‌های معدنی و محصولات حاصل از تقطیر آن، مواد قیری، موم‌های معدنی، آهن و فولاد، میوه و مرکبات، آجیل، محصولات شیمیایی، محصولات معدنی، ترکیبات آلی و معدنی.

صادرات به قطر

میوه و سبزیجات، دام و انواع ماهی، فرش، سیمان، مواد ساختمانی، سنگ‌های ساختمانی، قیر، تیرآهن و میلگرد و مواد غذایی و شیرینی‌جات، پسته و حبوبات از جمله اقلام صادراتی به ایران به قطر است. مطالبات شرکت‌های ایرانی از طرف قطری با توجه به شدت شیوع کرونا معوق شده و بخش توریست و سرمایه‌گذاری و تجارت چمدانی که با حضور افراد انجام می‌شد، کاملا متوقف است. این اتفاقات در مجموع باعث کاهش صادرات به قطر شده است.

صادرات به عراق

سال گذشته ۱۲ میلیارد دلار صادرات به عراق صورت گرفت که از این میزان ۹ میلیارد کالا و ۳ میلیارد دلار خدمات فنی و مهندسی بود. بازار عراق از جمله بازار‌هایی بود که شرکت‌های ایرانی بر روی آن حساب ویژه باز کرده بودند و هدف‌گذاری مبتنی بر افزایش صادرات به این کشور در سال ۱۳۹۹ بود، اما نه تنها رشد صادرات صورت نگرفته است که ۳ ماه نخست سال، کاهش ۱۵ درصدی صادرات به این کشور را شاهد بودیم. به جز بحران کرونا یکی دیگر از دلایل این کاهش صادرت، افزایش حضور سایر کشور‌ها در عراق است به نحوی که بازار عراق به یک بازار رقابتی تبدیل شده است و حضور در این بازار دیگر به سادگی قبل نیست.

صادرات به چین

چین اگر چه جزو کشور‌های همسایه ما نیست، اما یکی از بازار‌های هدف صادراتی ایران به شمار می‌رود. ارزش صادرات کالا‌های ایرانی به چین نسبت در سه ماهه نخست امسال نسبت به مدت مشابه سال گذشته حدود ۵۰ درصد افت داشته است. در حالی که از لحاظ حجم اتفاقی در آن رخ نداد، همچنین واردات ما از چین نسبت به مدت مشابه سال گذشته رشد داشته است.

بخشی از علت کاهش ارزش صادرات ایران به چین، به ارزان شدن قیمت کالا‌های صادراتی ایران به چین مربوط است. در ماه‌های گذشته قیمت نفت، پتروشیمی، میعانات گازی و فراورده نفتی کاهش یافت. مواد اولیه متاثر از قیمت نفت است که با افت قیمت نفت قیمت سایر کالا‌ها تحت تاثیر قرار گرفته است. بخش دیگر صادراتی ما به چین مواد اولیه فلزی، غیرفلزی، مواد خام مس و فولاد است که قیمت این کالا‌ها هم افت کرده است؛ بنابراین ارزش صادرات کالا‌های ایرانی به چین نسبت به مدت مشابه سال گذشته حدود ۵۰ درصد افت داشته است.

زنگ خطر به صدا در آمده است

اگر چه تجارت جهانی به دلیل کرونا تحت تاثیر قرار گرفته و در مجموع کاهش یافته است، اما ایران به دلیل تحریم‌ها در شرایطی خاص قرار دارد. درآمد نفتی ایران تقریبا به صفر رسیده است و مصارف ارزی کشور بر اساس ارزی که صادر کنندگان در سامانه نیما عرضه می‌کنند، تامین می‌شود. کاهش صادرت به کشور‌های همسایه و کاهش عرضه ارز در سامانه نیما، التهاب ارزی چند ماه گذشته را رقم زد به نحوی که حتی برای چند روز دلار وارد کانال ۲۶ هزار تومان شد.

اگر چه بخشی از کاهش صادرات به رکود کرونایی در تمام دنیا مربوط است، اما بخشی از آن نیز دلایل سیاسی دارد. فشار‌های سیاسی به کشور‌های همسایه برای کاهش مراودات تجاری با ایران، متکثر شدن رقبا در بازار‌های سیاسی ایران، تعمیق مشکلات بانکی، افزایش هزینه مبادلات و... بخشی از این دلایل است.

با توجه به جنبه حیاتی صادرات به کشور‌های همسایه، ضرورت دارد تصمیم‌گیری در این خصوص در سطوح عالی‌تر نظام دنبال شود. از جمله معاونت اقتصادی وزارت خارجه باید نقشی پر رنگ‌تر ایفا کند. تداوم وضعیت کنونی با توجه به مبهم بودن زمان پایان تحریم‌های اقتصادی کشور، می‌تواند پیامد‌های ناگواری بر تامین مصارف ارزی کشور و قیمت دلار در ماه‌های آینده داشته باشد. کاهش صادرات، توان تاب‌آوری ایران در مقابل تحریم‌های آمریکا را کاهش می‌دهد. از این رو ضروری است در این حوزه، تصمیمات فوری و جدی اتخاذ شود.