دیدارنیوز برای آشنایی بیشتر با ظرفیت‌های فرهنگی، اجتماعی، طبیعی، گردشگردی و آداب و رسوم خراسان شمالی؛ به‌خصوص در ایامی، چون نوروز و دیگر مناسبت‌ها با عاطفه ستایش‌مهر فعال مدنی و از مدیران فرهنگی استان خراسان شمالی گفتگو کرده است.
دیدارنیوز ـ اسفندیار عبداللهی: خراسان شمالی به مرکزیت شهرستان بجنورد در شمال شرق ایران واقع شده است که در سال ۱۳۸۳ از خراسان بزرگ جدا شد. این استان از شمال با کشور ترکمنستان از شرق با خراسان رضوی و از جنوب غربی با استان سمنان و از سمت غرب با استان گلستان هم‌مرز است. به لحاظ تقسیمات کشوری با مساحتی حدود ۲۸۱۷۹ کیلومتر مربع یکی از جوان‌ترین استان‌های ایران است؛ ولی به لحاظ سوابق تمدنی، فرهنگی و تاریخی به ۵۰۰۰ تا ۸۰۰۰ سال قبل می‌رسد.
وجود ۶۰۰ اثر تاریخی و محوطه‌های باستانی مربوط به هزاره‌های مختلف نشان از غنای تاریخی خراسان شمالی دارد. وجود صد‌ها تپه و آثار تاریخی مربوط به دوره‌های مختلف و نیز دارا بودن مجموعه‌ای کم نظیر از سنت‌ها و آداب و رسوم کهن مربوط به گروه‌های مختلف جمعیتی در کنار موقعیت ممتاز طبیعی، این استان را به یکی از مستعد‌ترین مناطق نیمه شرقی ایران تبدیل کرده است. قرار گرفتن این منطقه در مسیر جاده ابریشم از دیرباز باعث رونق اقتصادی، اجتماعی و از سویی باعث تلاقی فرهنگ‌های مختلف شده است. در برخی از محوطه‌های تاریخی کشف شده در این استان، آثاری از ارتباط این منطقه با خارج از فلات ایران مشاهده شده است که نشان از پویایی فرهنگ‌های این منطقه دارد.
دیدارنیوز برای آشنایی بیشتر با ظرفیت های فرهنگی، اجتماعی، طبیعی، گردشگردی و آداب و رسوم این استان؛ به‌خصوص در ایامی چون نوروز و دیگر مناسبت‌ها با عاطفه ستایش‌مهر فعال مدنی و از مدیران فرهنگی استان خراسان شمالی گفت‌وگو کرده است. هرچند در دوران کرونا و همه گیری آن به سر می بریم و امکان بازدید از این استان مستعد وجود ندارد، اما این مطلب می کوشد ضمن بیان ظرفیت های فراوان موجود در خراسان شمالی، آمادگی های اولیه برای سفر در دوران پساکرونا را برای مخاطبان ارجمند فراهم کند.
خراسان شمالی؛ گنجینه ای از اقوام
عاطفه ستایش‌مهر در ابتدای سخن گفت: خراسان شمالی از دیرباز به علت موقعیت طبیعی و ارتباطی خود، مورد توجه گروه‌های مختلف جمعیتی بوده است. حضور سکاها و آریایی‌ها در دوران پیش از اسلام و اسکان گروه‌های مختلف تات، ترک، عرب، ترکمان‌ها، هزاره‌ها (بربری) و مهاجرین یزدی، بلوچ و ازبک، افغانی و لر‌ها در سده‌های گذشته، استان خراسان شمالی را به یک گنجینه از اقوام ایرانی مبدل ساخته است. از میان این گروه‌ها، چهار گروه کرد، ترک، تات و ترکمن به لحاظ کثرت از بقیه اقوام شاخص‌ترند و بیشترین جمعیت استان خراسان شمالی را به خود اختصاص داده‌اند.
وی افزود: کرد‌ها یکی از قبایل آریایی هستند که پس از ورود به ایران، در نواحی غربی و شمال غربی در کردستان، موصل و کرکوک سکنی گزیدند. این قوم، مردمی سلحشور و جنگاور بودند. از آنجا که جابه جایی اقوام در مناطق مختلف و کوچاندن آن‌ها یک سنت سیاسی در شیوه کشورداری به شمار می‌رفته؛ مهاجرت کرد‌ها در زمان حکومت شاهان صفوی به منظور دفع تجاوز مکرر ازبک‌ها، مغول‌ها و ترکمان‌ها به شمال شرق ایران صورت گرفته است. این مهاجرت از زمان شاه اسماعیل صفوی شروع شد و در زمان شاه عباس به اوج خود رسید. کرد‌ها با ورودشان به این سرزمین، فرهنگ و آداب و رسوم خود را نیز به همراه آوردند. تأثیر گذاری و تأثیر پذیری این آداب و رسوم با اقوام ترک و تات به وضوح دیده می‌شود و در بسیاری از موارد تفکیک ناپذیر است.
تات‌ها قدیمی‌ترین قوم در خراسان شمالی
این کارشناس فرهنگی خاطرنشان کرد: دومین قوم ساکن در خراسان شمالی را ترک‌ها تشکیل داده‌اند. طبق نوشته‌های مورخان و محققان؛ ترک‌ها از بازماندگان مغول‌ها هستند که همراه سپاهیان هلاکوخان به ایران آمده و در شمال خراسان مستقر شدند. ترک‌های خراسان شمالی پس از تات‌ها قدیمی‌ترین طوایف این منطقه به شمار می‌روند که از طایفه‌های گوناگون تشکیل یافته‌اند که اصل و نسب برخی از آنان به دوران غزنویان، سلجوقیان، خوارزمشاهیان، ایلخانیان و تیموریان می‌رسد و برخی دیگر از ترک‌ها از ترکمنستان به خراسان کوچ کرده و ساکن شده‌اند. طایفه‌ای دیگر از جمله گرایلی‌ها به مغولستان و سرزمین‌های اطراف آن می‌رسد.
وی اضافه کرد: تات‌ها را می‌توان قدیمی‌ترین قوم شناخته شده خراسان شمالی و در واقع بومیان اصلی خراسان دانست. تات‌ها نخستین دولت ایران در سرزمین‌های شرق ایران در قرن سوم پیش از میلاد را تشکیل دادند. با ورود آریائیان به ایران، گروهی از آنان موسوم به پارت‌ها در شرق ایران و از آن میان در خراسان شمالی کنونی سکنی گزیدند. به مناسبت ورود این اقوام، سرزمین خراسان نام پارت را به خود گرفت. حضور پارتیان در خراسان شمالی باعث رونق ویژه این خطه از ایران و باعث پیدایش شهر‌های بزرگی شد. بخش اعظم تات‌ها را همان مهاجرین آریایی وارد شده به سرزمین پارت تشکیل می‌دهند. تات‌ها به گویش‌های مختلف تاتی سخن می‌گویند. در دوران اسلام به دلیل تحولات مختلف سیاسی و نظامی، شاهد حضور اقوام مهاجر و مهاجم از جمله ترک‌ها، ترکمن‌ها، مغول‌ها، تاتار‌ها و کرد‌ها بوده که باعث شده این قوم در تحولات تاریخی، دستخوش اختلاط و آمیزش با نژاد‌های بیان شده گردد، ولی با این حال طوایف تات اصالت خود را تا حد زیادی حفظ کرده‌اند. تات‌ها ریشه‌دارترین قوم خراسان شمالی هستند که امروزه میراث دار بخش قابل توجهی از فرهنگ و آیین‌های اصیل و کهن خود می‌باشند.
ستایش‌مهر با بیان اینکه ترکمن‌ها از مسلمانان اهل سنت هستند، یادآور شد: پس از استقرار حکومت شوروی در آسیای میانه، گروهی از ترکمن‌ها به ایران و افغانستان گریختند و حکومت‌های مستقلی را تشکیل دادند. ترکمن‌ها از طایفه‌های گوناگون تشکیل یافته‌اند و به زبان ترکمنی تکلم می‌کنند و به شکل سنتی بیشتر به کار‌های کشاورزی، دامداری و بافت قالیچه مشغولند. زیستگاه ترکمن‌های خراسان شمالی در بخش شمالی این استان در منطقه راز و جرگلان و مانه و سملقان واقع شده است. ترکمن‌های خراسان شمالی دارای آداب و رسوم خاصی هستند. مراسم‌ها و آیین‌های مربوط به عید قربان، ماه رمضان، تهیه جهیزیه و مراسم آشتی‌کنان ریشه در اعتقادات ملی و مذهبی دارد که آنان را از سایر طوایف متمایز کرده است.
وی با اشاره به اینکه در خراسان شمالی اقوام و طوایف گوناگونی به طور مسالمت آمیز در کنار یکدیگر زندگی می‌کنند، ادامه داد: ارتباط نزدیک این طوایف باعث تاثیر پذیری از آداب و رسوم یکدیگر شده است. حفظ آداب و رسوم در مناطق روستایی معمول است، ولی در برخی موارد و مخصوصا در مناطق شهرنشین بر اثر تحولات فرهنگی، آداب و سنن اجتماعی اهمیت خود را از دست داده و در پاره‌ای از موارد رسوم تازه‌تری جایگزین آن‌ها شده است.
پاسداشت آیین ملی و باستانی نوروز در میان اقوام خراسان شمالی
این استاد دانشگاه اظهار کرد: از جمله آداب و رسوم این خطه از ایران می‌توان به مراسم قومی قبیله‌ای و مراسم مذهبی اشاره کرد. آداب خواستگاری، عروسی، برگزاری اعیاد و مراسم مذهبی، تعزیه‌ها و نذر و نیاز‌ها از جمله مواردی هستند که می‌توان به آن‌ها اشاره کرد. این آداب و رسوم در بین اقوام گوناگون به سبک و سیاق خودشان برگزار می‌شود. نوروز به عنوان یک آیین باستانی در هر فرهنگی دارای ارزش خاصی است و این آیین ملی و باستانی در بین اقوام مختلف این استان همچنان با شکوه خاص خود برگزار می‌گردد.
وی خاطرنشان کرد: در ماه آخر فصل زمستان، مردم خراسان شمالی با خانه تکانی و زدودن گرد و غبار خانه به استقبال بهار می‌روند. فرش‌ها و گلیم‌های منقش آویزان از در و دیوار و پشت بام خانه‌های روستایی خبر از فرا رسیدن سال نو می‌دهند. خانه تکانی در روستا‌ها معمولا به صورت گروهی انجام می‌شود. یکی دیگر از مراسم قبل از نوروز پختن سمنو است که از جوانه گندم درست می‌شود. سمنو غذای ملی و باستانی است که به جهت نذر و حاجت پخته می‌شود و بین اقوام و آشنایان تقسیم می‌شود و مقداری از آن را برای نوروز سال جدید نگه می‌دارند و معتقدند که سمنو برکت خانه است.
ستایش‌مهر یکی دیگر از مراسم‌های قبل از نوروز را برگزاری شب چهارشنبه سوری معرفی کرد و افزود: در این شب خس و خاشاک، چوب و وسایل کهنه مانند لحاف و پتو را آتش می‌زنند و از روی آتش می‌پرند. در هنگام پریدن از روی آتش ترانه‌های خاص با گویش‌های محلی زمزمه می‌شود. بعضی برای شب چله، توپ پارچه‌ای درست کرده و آن را چند روز در نفت می‌خوابانند و در شب چله آتش زده و مانند توپ آن را به سمت یکدیگر پرتاپ می‌کنند. گرفتن توپ آتشین و پرتاب کردن آن مهارت و جرات زیادی می‌طلبد.
وی یادآور شد: قاشق‌زنی یا ملاقه‌زنی نیز از آداب دیگری است که در شب چهارشنبه سوری برگزار می‌شود. به این شکل که فرد پوشیه‌ای بر سر دارد و درب خانه‌ها را می‌زند و ملاقه را می‌گیرد و صاحب خانه ملاقه را از خوراکی پر می‌کند.
این استاد دانشگاه افزود: گذاشتن سبزه با انواع گندم، عدس، ماش، نخود و... چند روز قبل از نوروز انجام می‌شود و تا روز سیزده فروردین بر روی سفره هفت سین می‌ماند تا این سرسبزی نشاط و شادی در زندگی‌شان به وجود آید. یادبود درگذشتگان در آخرین روز‌های پایانی سال به ویژه در آخرین شب جمعه سال کهنه، بازمانده از آیین‌های نیاپرستی در جامعه ایران باستان است. آخرین پنجشنبه و شب جمعه، دادن خیرات و روشن کردن شمع و چراغ، همراه با سبزه و سمنو برای فاتحه خوانی به منزل صاحب عزا رفته و از آنجا بر سر مزار تازه درگذشته می‌روند و یاد آن‌ها را زنده نگه می‌دارند که به این مراسم علفه می‌گویند. در بسیاری موارد ساعت تحویل سال نو بر سر خاک عزیزان هستند. ساعاتی مانده به نوروز سفره‌ای که منقش به طرح‌ها و زینت‌های قومی قبیله‌ای است در اتاقی مرسوم به مهمان خانه پهن می‌شود و آینه، قرآن، سبزه و شیرینی از ملزومات سفره عید است.
وی اظهار کرد: بعد از تحویل سال نو معمولا یکی از اعضای خانواده بیرون رفته و دوباره به خانه بر می‌گردد. او به عنوان اولین کسی است که وارد خانه می‌شود. اهل خانه قدم او را به خوش یمنی قلمداد می‌کنند. این مراسم در بین عشایر کردنشین هم وجود دارد. پسر یکی از طوایف از خانه بیرون رفته در حالی‌که بره سفیدی در بغل دارد وارد خانه می‌شود. بنابر باور عشایر این امر جایگاه مهمی دارد چرا که قدم فرد را سبک و خوش یمن دانسته و معتقدند ایام خوشی در انتظارشان خواهد بود. در ایام نوروز، دید و بازدید از بزرگتر‌های فامیل با آرزوی سالی خوش برای یکدیگر انجام می‌گیرد.
ستایش مهر در خصوص دیگر رسوم استان خراسان شمالی گفت: مراسم کوزه شکستن، کلوچه پختن و عیدی برای نوعروس‌ها از دیگر آداب نوروز است. مسابقات کشتی چوخه، اسب دوانی، خروس جنگی، انواع بازی‌های کبدی، توپ بازی، رقص با چوب و رقص‌های محلی از مراسماتی است که در نوروز انجام می‌شود. سیزده بدر نیز برای از بین بردن نحوست سیزده به صورت گروهی به دشت و دمن می‌روند. گره زدن سبزه برای رسیدن به حاجات نیز مرسوم است. گره زدن سبزه معمولا با خواندن ترانه‌های محلی انجام می‌شود.
آئین چراغ برات شب پانزدهم شعبان
وی ادامه داد: از دیگر آیین هایی که در این استان رایج است، شب برات یا چراغ برات شب پانزدهم شعبان را گویند و معمولا چند شب پیش از آن برگزار می‌شود. این آداب و آیین‌ها بیش از هر چیز یادآور جشن مردگان در ایران باستان است. در این شب مردم خانه‌ها و اتاق‌های خود را چراغانی و از سوی دیگر برای درگذشتگان خود خیرات می‌کنند. عقیقه نوعی صدقه است که پدر و مادر طفل برای دوری فرزند خود از بلایا و خطرات انجام می‌دهند. آیین‌های مذهبی مانند مراسم سفره مشکل گشا، سفره حضرت ابوالفضل، سفره صلوات، سفره حضرت رقیه، سفره بی‌بی‌سه‌شنبه، و ... نذر و طلب باران که مردم با نذر و نیاز و اطعام مستمندان و خواندن دعا و اشعار عامیانه از خداوند طلب باران می‌کنند، نیز رایج است. محافل جشن و شادی، عروسی، ختنه سوران، مراسم آش دندانی و مجالس تعزیه، اعیاد و زیارت مکان‌های مقدس، کشتی چوخه و کوچ عشایر از دیگر مراسمات این استان است که با شکوه خاصی برگزار می‌شود. آیین نمایش نیز در این استان قابل توجه است. مراسم شبیه خوانی معمولا صحنه‌ای از واقعه کربلا را به نمایش می‌گذارند.
این کارشناس فرهنگی افزود: برخی از مکان‌ها و مظاهر طبیعی همچون درختان، کوه‌ها، تپه‌ها، سنگ‌ها، چشمه‌ها و غار‌ها در بین مردم قداست خاصی دارند و مردم برای رسیدن حاجات و دعاهای‌شان به آن‌ها متوسل می‌شوند. این توسل می‌تواند در قالب قربانی، پخش خوراکی و تعمیر یا مرمت آن محل باشد.
موسیقی؛ نماد فرهنگی خراسان شمالی
وی با بیان اینکه صنایع دستی و موسیقی این استان به عنوان نماد فرهنگی همواره از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده است، تاکید کرد: موسیقی خراسان شمالی مخلوطی از نوا‌های گوناگون با اشعار زیبای محلی است که در کنار جشن‌ها و آیین‌های محلی از ویژگی‌های فرهنگی و هنری و جاذبه‌های اجتماعی منطقه به شمار می‌رود. موسیقی خراسان شمالی به موسیقی کرمانجی معروف است که اصلی‌ترین نوازندگان آن را عاشیق‌ها، بخشیها و لوطی‌ها تشکیل می‌دهند. موسیقی نواحی شمال خراسان در کنار آداب و رسوم، بیشترین تأثیر خود را از اقلیم جغرافیایی این سرزمین گرفته است.
ستایش‌مهر با بیان اینکه ترکمن‌های این منطقه نیز آداب و رسوم منحصر به فردی دارند، بیان کرد: بزرگترین عید این قوم که اهل سنت هستند، عید قربان است. اهل تسنن عید قربان را تا سه روز جشن می‌گیرند. در این روز، هر فرد به اندازه توان خود گاو، گوسفند و یا شتری را قربانی می‌کند و از آنجا که عید سعید قربان در میان اهل تسنن نوعی تبرک است، همه برای این روز لباس نو به تن می‌کنند. ترکمن‌ها خون دام قربانی شده را متبرک می‌دانند و به همین دلیل خون حیوان را به تنه درختان می‌مالند تا سال بعد ثمره بیشتری داشته باشد و بعضی دیگر قطره‌ای از خون را به پیشانی خود می‌زنند تا امراض را از خود دور کنند و عده‌ای دیگر دست و پای خود را با خون حیوان شست و شو می‌دهند تا بیماری‌هایشان دفع شود و از امراض در امان بمانند. ترکمن‌ها روز عید قربان پیش از رفتن برای اقامه نماز عید استحمام می‌کنند که این آیین به «قربان شور» معروف است. ترکمن‌ها در این روز روزه می‌گیرند. نماز عید را اقامه کرده و سپس با گوشت قربانی افطار می‌کنند. دید و بازدید عید و تاب سواری از دیگر مراسمات عید قربان است. گوشت قربانی به شکل قورمه شور پخته می‌شود. ترکمن‌های خراسان شمالی در روز عید، میهمانان شیعه خود را دعوت می‌کنند و به بهترین نحو از آنان پذیرایی می‌کنند.
وی در پایان گفت: خراسان شمالی گنجینه‌ای از اقوام، فرهنگ‌ها و آداب و رسوم است. امید است با پیگیری مسئولین امر، این استان به جایگاه واقعی خود دست یابد. این استان با وجود تفرج‌گاه‌های طبیعی، تاریخی و باستانی و آیین‌های زیبای محلی می‌تواند لحظات زیبایی را برای گردشگران فراهم کند.
