نگاه تحلیلی "دیدارنیوز" به رابطه دین داری با حضور در مراسم عزاداری محرم؛
دیدارنیوز ـ
مرضیه حسینی: ماه محرم و برپایی تکیه‌ها و انجام مراسم‌های مذهبی از جمله روضه خوانی و سینه زنی و راه افتادن دسته‌های عزاداری در خیابان‌ها در کنار برپایی ایستگاه‌های پرشمار وسیاه پوشی که به ارائه خدمات از جمله چای و شربت به مردم مشغول هستند و همچنین حضور مردم در مراسم‌ها و خیابان‌ها با لباس سیاه برای عزاداری به ویژه در شهرستان‌ها این سوال را به ذهن متبادر می‌کند که آیا حضور افراد در دسته‌های عزاداری و یا تماشای مراسملت مذهبی در ماه محرم از طرف مردم، کنش و رفتاری مذهبی است؟ و آیا می‌توان از انجام هر ساله این مناسک و حضور مردم نتیجه گرفت که دین از حیث اجتماعی پایگاه قدرتمندی دارد و مردم همچنان دین دار هستند؟
این پرسش، حالتی تناقض آمیز در ذهن ایجاد می‌کند؛ آنگاه که می‌بینیم بسیاری از افرادی که در این مراسمات شرکت می‌کنند حتی نماز هم نمی‌خوانند و اعتقاد چندانی به شعائر دینی و مذهبی ندارند، همچنین بسیاری از آن‌ها در حالی که به تماشای دسته‌ای عزادار در خیابان مشغولند، رفتار‌هایی می‌کنند که هیچ تناسبی با فضای مذهبی موجود ندارد.
نحوه مواجهه افراد با مناسک محرم و مشارکت در آن، از نسلی به نسل دیگر و از فردی به فرد دیگر متفاوت است، درحالی که نسل‌های پیشین با اعتقادی راسخ و نوعی از دین داری تام و همه جانبه در مراسم محرم شرکت می‌کردند، برای بسیاری از جوانان انجام این مناسک نوعی تفریح و فرصتی برای زیست شبانه است.
به نظر می‌رسد تحلیل رفتار و کنش این گروه از افراد شرکت کننده در مراسمات محرم و سایر مناسک مذهبی، ذیل مفهوم دینداری کمی و کیفی و همچنین تحولات دینداری یا دین داری گزینشی و به تعبیر دکتر حسن محدثی، دین داری جزیره‌ای و ذره‌ای قابل تحلیل است.
افول دین داری سنتی و تثبیت دین داری جزیره‌ای
حسن محدثی در توضیح تحولات دینداری در ایران معاصر معتقد است آنچه در خصوص دین وجود دارد لزوما درباره دین داری صدق نمی‌کند. دین دارای سه سطح متفاوت است: سطح نهادی که سطح کلان دین به مثابه نهادی اجتماعی است، سطح میانه که متشکل از سازمان‌ها و کارگزاران مختلف دینی است و سطح خرد که معرف دین داری افراد است.
محدثی در همین رابطه براین باور است که هرگاه دین از حیث سیاسی و اجتماعی مسلط باشد به این معنا نیست که دین داری نیز کیفیت مطلوبی دارد. همچنین دینی بودن حکومت و ساختار سیاسی به معنای اعتبار اجتماعی دین نیست. برعکس این مدل نیز صادق است، به عنوان مثال در دوران پهلوی دولت به شدت سکولارسازی می‌کرد، اما دین داری از کیفیت برخوردار بود و دین جایگاه اجتماعی قابل قبولی داشت.
وی همچنین معتقد است در طول چند دهه اخیر و در میان نسل‌های جدید شاهد این هستیم که دین داری شریعت مدارانه، سنتی و فقه محور در حال تضعیف و تنزل و نوعی از دین داری گزینشی و ذره‌ای در حال تثبیت است. به این معنا که دین داری در نسل‌های جدید دیگر تام و همه جانبه نیست و فرد خود را ملزم به انجام تمام شعائر دین و اتخاذ رفتار مذهبی نمی‌داند. به عنوان مثال ممکن است در مناسک مذهبی شرکت کند، اما در زیست جنسی و یا تفریحات خود چندان پایبند به دستورات و امرا و نواهی دینی نباشد.
تغییر دیگری که در حوزه دین داری رخ داده تغییر در تعریف مفاهیم، چون اخلاق و یا گناه است. به نظر می‌آید اخلاق مبتنی بر دین در بین دین داران نسل جدید در حال تضعیف است؛ بنابراین میان دین داری کمی و کیفی تقاوت اساسی وجود دارد و شرکت مردم در مراسمات مذهبی یا نماز جمعه را نمی‌توان دلیلی بر دین دار بودن مردم دانست.
انگیزه افراد برای شرکت در مناسک محرم متفاوت است
این جامعه شناس در گفتگو با دیدارنیوز و در توضیح اینکه آیا شرکت مردم در مناسک محرم نشان دهنده دین داری آنهاست گفت: اگر مشارکت مردم در این مناسک زیاد است و اگر بازار مناسک داغ است گویا دین داری در ایران نیرومند است و اکثر مردم دین دار هستند. نشانه آن هم همین است که در عزاداری ماه محرم شرکت می کنند. در پاسخ به این پرسش هم نخست این سؤال را مطرح می کنم که آیا ما می توانیم بگوییم کسانی که در روزهای معینی از سال وارد مسجد می شوند، برای فعالیت دینی و امر دینی و دین دارانه وارد مسجد شده اند؟ از سوی دیگر می توانیم بپرسیم که آیا کسانی که به مسجد نمی آیند دین دار نیستند؟ در پاسخ می خواهم عرض کنم که شرکت کنندگان در مسجد و مکان های دینی و مراسمات دینی مختلف، انگیزه های گوناگونی دارند.
وی افزود: تمام کسانی که در مسجد حضور پیدا کرده اند، بدان معنا نیست که دین دارانه و برای فعل دینی وارد مسجد شدند و آن افرادی هم که به مسجد نمی آیند و نمی آمدند، دین دار نیستند. بنابراین ما این طور نمی توانیم قضاوت کنیم که همه کسانی که در این مناسک شرکت کرده اند دین دارانه شرکت کرده اند و تعلق دینی و عواطف و احساسات دینی دارند و به همین دلیل در عزاداری شرکت کرده اند. ما می دانیم که انگیزه ها و نیات مردم بسیار متنوع است. مردم متکثر هستند و علایق متفاوتی را دنبال می کنند. بسیاری ممکن است که به خاطر لذت و تفریح و استفاده از خوردنی ها و نوشیدنی ها شرکت کنند و برخی برای لذت گرایی شرکت می کنند.
محدثی ادامه داد: بسیاری با نگاه کارناوالی می آیند و به خاطر لذت جویی در کارناوال آن جا شرکت می کنند و علایق و سر گرمی های خود را دنبال می کنند. البته بسیاری هم برای نیت مناسک دینی شرکت می کنند. کسانی که برای نیت مناسک دینی شرکت می کنند و کسانی هم که با نگاه دینی شرکت می کنند باز هم متنوع هستند. نمی توانیم بگوییم آن ها هم یک دست هستند. در واقع دین داران هم تنوع زیادی در ایران معاصر دارند. لذا به گمان من چنین استنباطی از مناسک عزاداری، عوام فریبانه یا می توانیم بگوییم خود فریبانه است و به هیچ وجه نمی شود از بازار داغ عزاداری این معنا را استنباط کرد که مردم ما بسیار دین دار هستند و یا این که گروه وسیعی از مردم دین دار هستند و به خاطر تعلق دینی در حین عزاداری ها در مناسک شرکت می کنند.
