گروه اندکی در سپاه سیدالشهدا علیه‌السلام در برابر سپاه کوفه ایستادند و در نهایت در رکاب مولای‌شان به شهادت رسیدند؛ عده‌ای از تاریخ نگاران اموی ادعا می‌کنند شیعیان ابتدا امام‌شان را به کوفه کشاندند و سپس حضرت را به شهادت رساندند. "دیدارنیوز" در گفتگو با دکتر سید محمود سامانی بررسی کرده است که گروه اندکی به عنوان شیعیان اعتقادی وجود داشتند که تا به آخر به امام خود وفادار ماندند.
دیدارنیوز ـ مسلم تهوری: دکتر سید محمود سامانی پژوهشگر تاریخ اسلام و استاد دانشگاه، مطالعات مبسوطی پیرامون واقعه عاشورا و قشربندی اصحاب سیدالشهدا علیه‌السلام داشته است. دیدارنیوز در گفتوگویی اختصاصی با دکتر سید محمود سامانی به بررسی ترکیب اصحاب سیدالشهدا علیه‌السلام پرداخته است. ذیلا مشروح گفتوگوی دیدارنیوز با دکتر سامانی را ملاحظه میکنید.
دیدارنیوز: آقای دکتر بفرمائید در پژوهشی که پیرامون قشربندی یاران سیدالشهدا علیه‌السلام داشتید اصحاب حضرت از چه اقشار و تیرههایی بودند.
دکتر سامانی: در واقعه عظیم عاشورا یک اقلیت و گروه کوچکی از جامعه وجود داشتند که وجدان دینی داشته و آنچه بر سر اسلام و جامعه آمده بود را بر نمیتافتند. آن اقلیت بدون توجه به پایگاه اجتماعی خود در رکاب فرزند رسولالله جمع شدند تا آن حضرت را در اهداف بلند اصلاحیاش که همانا قیام برای اقامه امر به معروف و نهی از منکر و احیای سیره رسولالله بود یاری کنند. طی بررسیهایی که درباره یاران اباعبدالله داشتم به روشنی دریافتم از میان تمام اقشار اعم از عرب جنوبی و شمالی که شامل مهاجر، انصار و حتی موالی حضور داشتند. در میان یاران حضرت کوچک و بزرگ، مرد و زن و بهطور کلی از طیفهای مختلف حضور داشتند. یعنی یاران اباعبدالله در عین حال که کم شمار بودند، اما از تمام اقشار جامعه در میان یاران حضرت حاضر بودند.
پیامبر در طول رسالت با افکار جاهلی جامعه آن روز حجاز مبارزه کرده بود. پس از حدود ۵۰ سال که از رحلت پیامبر گذشته بود، بار دیگر افکار جاهلی در میان جامعه رسوب کرد و شعلههای زیر خاکستر خودش را نشان داد؛ در چنین شرایطی امام حسین علیه‌السلام چارهای جز قیام برای احیای دین نداشت و دست به نهضتی زد که به ظاهر آن نهضت شکست خورد، اما آثار و نتایج نهضت آن قدر عظمت داشت که تا به امروز ادامه یافته است. به هر حال ماحصل پژوهش در این باب این است که در میان یاران کم شمار اباعبدالله نمایندگانی از میان تمام اقشار مردم حضور داشتند. حتی خیلی از قبایلی که در ابتدای رسالت با اسلام زاویه داشتند نیز در میان یاران سیدالشهدا نماینده دارند.
دیدارنیوز: در منابع تاریخی تعداد یاران اباعبدالله علیه‌السلام متفاوت ذکر شده است. جنابعالی طی بررسیهایی که داشتید به چه تعدادی رسیدید.
دکتر سامانی: مورخان اتفاق نظر در مورد تعداد یاران حضرت ندارند، از ۷۲ تا ۶۰۰ نفر را شمردهاند. مثلا طبری تعداد یاران را نزدیک ۱۰۰ نفر میداند؛ ابن شهرآشوب ۸۲ نفر ذکر میکند. سبط بن جوزی حدود ۱۴۵ نفر میداند، از امام باقر علیه‌السلام نیز روایتی داریم که این قول را تأیید میکند و اصحاب حضرت را بیش از ۱۰۰ نفر میداند. قول مشهور ۷۲ تن است که از این تعداد ۳۲ سواره و ۴۰ پیاده ذکر می‌کنند. شیخ مفید این قول را تأیید کرده است. با توجه به روایات مختلف نتیجه میگیریم گویا در شروع قیام تعداد بیشتر بوده و هر چقدر به واقعه نزدیکتر شدیم این تعداد کمتر شده است و در پایان آنانکه تا آخرین لحظه ماندند و مقاومت کردند حدود ۷۲ نفر بودند. در مطالعاتی که انجام دادم تعداد یاران حضرت که نامشان در مقاتل آمده بیش از ۷۲ نفر است. بنده حدود ۱۳۹ نفر را احصا کردم. منتهی تعداد یاران حضرت خیلی اهمیت ندارد. مهم رادمردی و بزرگی آنان است که حضرت در مورد آنان میفرماید هیچ اصحابی از اصحاب خودم بهتر و شایستهتر نمیبینم و سراغ ندارم. این‌ها در واقع غربال شده بودند.
دیدارنیوز: در ابتدای گفتوگو بیان کردید در میان یاران حضرت از همه اقشار بودند؛ از این بحث چه نتیجهای میگیرید.
دکتر سامانی: حتما فلسفه و حکمتی دارد که در جامعه آن روز تعداد کوچکی وجود داشتند که آن‌ها افرادی بصیر بودند و رنگ عوض نکردند. در میان جامعه خرافی سده اول هجری رویشهایی وجود داشته و این رویشها در میان تمام قبایل بوده است. آن‌ها در این واقعه حضور داشتند و نمایندگان قبایل مختلف هستند.
مثلا قبیله بنیاسد، حبیب بن مظاهر، مسلم بن عوسجه و یا قیس بن مصهر را داشته که قبل از عاشورا به شهادت رسیده است. یا قبیله غفار از قبایل عرب شمالی حداقل ۳ نفر را داشته که شهید شدهاند. عبدالرحمان بن عروه غفاری و عبدالله بن عروه و جون (غلام ابوذر غفاری) از این قبیله بودند. از عرب عدنانی نیز ۵ نفر شهید شدند. از بسیاری از قبایل شهید داشتیم. مثلا از قبیله همدان ۱۰ نفر را نقل می‌کنند. از این منظر فرقی هم بین مهاجران و انصار نیست. از موالی نیز شهید داریم؛ موالی غیر عرب هستند. این تعداد به ظاهر اندک را از منظر‌های مختلف میتوان تقسیمبندی کرد.
در این میان ۴ نکته قابل توجه این است؛ اول اینکه در طول تاریخ حامیان جبهه حق نسبت به باطل کمتر بودند. حضرت فرمود هنگام آزمایش، دینداران کم شمارند. در واقع در کربلا دینداران واقعی کم شمارند و در این واقعه تنها عده قلیلی سربلند بیرون آمدند. نکته دوم این است که فزونی یک جماعت، دلیل بر حقانیت آن‌ها نیست و به هنگام در خطر افتادن ارزشهای دینی نباید همراهی تودههای مردمی را انتظار داشت. نکته سوم آنکه انسانهای با بصیرت و آیندهنگر در میان اقشار مختلف جامعه وجود دارد و منحصر به گروه خاصی نیست. چهارمین نکته این است که هنگامی که پای اعتقادات در میان باشد خویشاوندان نیز در مقابل هم قرار میگیرند. در مجموع میتوان از علل ماندگاری عاشورا به نقش آفرینی همه اقشار و گروهها در آن واقعه اشاره کرد.
دیدارنیوز: در میان موالی، ایرانی هم وجود داشت.
دکتر سامانی: بدون اغراق موالی ایرانی هستند. ۴۰۰۰ نفر در قادسیه به مسلمانان پیوستند؛ نقل می‌کنند ۲۰ هزار نفر موالی در دوره امیرالمومنین علیه‌السلام در کوفه بودند و غالب این‌ها ایرانی هستند. موالی در قیام مختار درخشیدند و در واقع موالی را میتوان جزء رویشها برشمرد.
دیدارنیوز: موالی، حکومت عدل علوی را درک کرده بودند. بعد از حضرت امیر علیه‌السلام، حکام اموی در دارالخلافه کوفه حکمرانی می‌کردند و دیگر رنگ و بویی از عدل علوی وجود نداشت. بیشترین اجحاف نیز در حق موالی میشد. با این اوصاف چرا موالی به سپاه سیدالشهدا علیه‌السلام نپیوستند.
دکتر سامانی: البته اندکی در سپاه حضرت حضور داشتند و به فیض شهادت نیز رسیدند؛ منتهی موالی آن جسارت را پیدا نکرده بودند که به صورت مستقل عمل کنند. حضور این‌ها در قیام مختار نمود پیدا میکند. موالیان تحت فرمان مولای خود بودند و بزرگان کوفه وقتی در خدمت ابن زیاد بودند، موالی نیز اجازه حضور در سپاه امام حسین علیه‌السلام را نداشتند. اما پس از آنکه موالی رشد بیشتری یافتند در قیامهای بعدی شیعه حضور پررنگتر و تأثیرگذارتری از خود به جا گذاشتند.
دیدارنیوز: با این اوصاف یک تعدادی از موالی در سپاه عمرسعد وجود داشتند.
دکتر سامانی: مطمئنا این طور بوده است و موالی در سپاه عمر سعد نیز وجود داشتند. در کوفه ترکیب جمعیتی شامل عربها و موالی بوده و موالی اغلب پیرو مولای خود بودند و بستگی داشته آن‌ها پیرو چه کسی باشند.
دیدارنیوز: مردم کوفه از نظر اعتقادی شامل چه طیفهایی میشدند.
دکتر سامانی: متفاوت بودند؛ اموی مسلکها وجود داشتند؛ شیعه سیاسی و اعتقادی داریم. عده‌ای به اصطلاح شیعه سیاسی نمی‌خواستند عراق از مرکزیت بیفتد و زیر لوای شام قرار بگیرد. در این میان یک اقلیتی به نام شیعه اعتقادی وجود دارند. این‌ها انگشت شمار هستند؛ لذا با شهادت شیعیان انگشت شمار، تشکیلات شیعیان اعتقادی از هم پاشید و میگویند امام سجاد علیه‌السلام چرا قیام نکرد. امام با کدام تشکیلات و شیعیان باید قیام میکرد. در واقع امام تشکیلات شیعیان را از نو بنا کرد، ما در کوفه خوارج را هم داریم. حدود ۷ ـ ۸ جریان و طیف در کوفه وجود داشتهاند. همه این طیفها به فراخور قدرت و جایگاهشان در کوفه نقش آفرینی می‌کردند.
دیدارنیوز: برداشتی که از سخنان شما دارم این است که در کوفه شیعیان اعتقادی گروه اندکی بودند که تا آخر ایستادند و وفادار ماندند. منتهی مشکل آنجا بود که گروههای بسیاری در صحنه حاضر بودند که آن‌ها در برابر سیدالشهدا علیه‌السلام ایستادند.
دکتر سامانی: بله البته توجه داشته باشید همین شیعیان اعتقادی ساکن در کوفه برای قبایل مختلف بودند و همانطور که اشاره کردید ساکنین کوفه الزاما شیعه نبودند. تذبذب در کوفه بسیار بوده است. کوفه عناصر متضاد را در میان خود جمع کرده بود و کوفیان اعتقادی، کم و انگشت شمار بودند.
دیدارنیوز: در تاریخ از بعضی بهعنوان بزرگان شیعی یاد می‌شود مثل سلیمان بن صرد خزاعی؛ ملاک بزرگی چیست؟ آیا عملکرد افراد در واقعه عاشورا میتواند ملاک بزرگی باشد؟
دکتر سامانی: بله عاشوار قطعا ملاک و شاخص است. منتهی فردی مثل سلیمان بن صرد سوابق روشنی دارد که متاسفانه در مقاطعی درست عمل نکرده است. این‌ها تردید‌هایی داشتند که بعد‌ها بهعنوان تواب، قیام کردند.
