فرونشست‌های امروز فقط گوشه‌ای از حقیقت است

دیدارنیوز ـ در محیط زیست برخی منابع تجدیدپذیر و برخی تجدید ناپذیرند، به این معنی که باید بخشی از منابع تجدیدپذیر استفاده شود تا این منابع قابلیت بازسازی خود را از دست ندهند، اما بشر از منابع تجدید پذیر برداشت درستی نداشت و تا اندازه‌ای از آن استفاده کرد که این منابع هم به پایان رسید. سیل‌هایی که در اثر تخریب جنگل‌ها و خاک به وقوع می‌پیوندد، آلودگی هوا، کم شدن منابع آبی از مشکلاتی است که انسان با دست خود موجب شکل‌گیری اش شد. فرونشست و فروچاله‌هایی که در مناطق دشتی و شهرها می‌بینیم، به نوع دیگر نشان دهنده این برداشت بی‌رویه است. شکل‌گیری چاله‌های عمیق باید برای انسان به اندازه کافی هشدار دهنده باشد، اما انسان هنوز هم از عملکرد خود درس نگرفته و در حدی از منابع طبیعی برداشت می‌کند که دیگر قابل برگشت نیست. وقوع فروچاله در شهر نوع دیگری از نگرانی برای انسان در پی دارد، چرا که در اینجا دیگر نتیجه عملکرد به وضوح قابل مشاهده است و بدون هیچ زمانی برای فرار یا پیدا کردن راه چاره انسان‌ها را با حقیقت تلخ نابودی مواجه می‌کند محمد جواد بلورچی، سخنگوی سابق سازمان زمین ‌شناسی کشور درباره پدیده فرو نشست و فروریزش(فروچاله) به سوال‌های «آرمان» پاسخ داد.

آنچه در تهران اتفاق افتاد فرونشست است یا فروریزش؟ لطفا درباره تفاوت این دو توضیح دهید.

فرونشست در وسعت یک دشت اتفاق می‌افتد، بدون بازگشت است و مخاطرات بزرگ و جدی دارد، چون به چشم دیده نمی‌شود کسی به آن توجه نمی‌کند. مساله دیگری به نام فروریزش یا رخداد فروچاله‌ها را داریم، که عوامل مختلفی می‌تواند به آن شکل دهد و می‌تواند در لحظه و در وسعت کم خطرناک باشد. می‌تواند در اثر دستکاری انسان مانند ساخت تونل مترو ایجاد شود، می‌تواند در اثر ریزش سقف قنات باشد و همچنین در مناطق نزدیک به کوهستان، انحلال سنگ آهک، سنگ گچ و سنگ نمک در مناطق دشتی می‌تواند موجب شکل‌گیری فروچاله‌ها شود. چیزی که در همدان، فارس و شیراز دچارش هستیم.

ارتباط فرونشست و فروریزش با پایین آمدن آب‌های زیرزمینی چیست؟

پدیده فرونشست ناحیه‌ای کاملا مرتبط با پایین آمدن آب‌های زیرزمینی است، اما فروریزش در برخی نقاط مانند کبودرآهنگ همدان که از آب‌های داخل غار برداشت می‌کنیم، به برداشت آب مرتبط است، اما در جاهایی مانند شهر تهران که ظرفیت فرونشست و فروچاله ندارد، عمده این پدیده‌ها در اثر دستکاری انسان است. سقف تونل مترو می‌ریزد یا بخشی از قنات آن منطقه ریزش می‌کند. به هر صورت پدیده‌های این چنین و دست‌ساز موجب ریزش می‌شود.

با در نظر گرفتن اینکه فروریزش پدیده‌ای لحظه‌ای است، آیا برای تکرار نشدن آن به خصوص در شهر تهران می‌توان کاری انجام داد؟

اگر می‌خواهیم سازه‌ای زیرزمینی مانند مترو یا خط انتقال فاضلاب بکشیم، اگر در مرحله ساخت رعایت همه موازین ایمنی را داشته باشیم، می‌توانیم از این پدیده‌ها جلوگیری کنیم. وقتی سرعت ساخت از ایمنی برای ما مهم‌تر است، گاهی باید شاهد وقوع فروریزش باشیم. مانند آنچه در خط 6 مترو و آنچه نزدیک به متروی مولوی اتفاق افتاد. وقتی مترو مسیر قنات‌ها را می‌بندد و آب در آن منطقه پشته می‌کند، فرسایش زیرزمینی اتفاق می‌افتد. سازه‌هایی که ایجاد کردیم یا برای مثال سقف مترو می‌ریزد و فروچاله ایجاد می‌کند. با دیدن اولین ترک‌ها در سطح زمین اگر کسی به آن توجه کند می‌توان از خسارت‌ها و مخاطرات جانی جلوگیری کرد.

از طرفی می‌گویند تهران سالانه 35 سانتی متر فرونشست دارد.

این فرونشست ناحیه‌ای است که در دشت جنوب تهران اتفاق می‌افتد. البته سه ناحیه شهری هم درگیر این پدیده است و می‌توانید در منطقه 18 و 17 فرونشست ناحیه را در ترک ساختمان‌ها ببینید. این طور نیست که یک مرتبه در شهر ریزشی اتفاق افتد. این پدیده به صورت ریزش سقف قنات قدیمی(به دلیل اینکه مرمت نمی‌کنیم یا کورشان می‌کنیم) است و با احداث سازه‌های زیرزمین مانند مترو ارتباط دارد.

آیا فروریزش و فرونشست می‌تواند در زلزله‌ای که سال‌هاست تهران منتظرش است، تاثیر داشته باشد؟

امیدوارم همیشه منتظر زمین لرزه‌ در تهران باشیم و هیچ وقت به وقوع نرسد چون با ساخت و سازهای خود نشان می‌دهیم که منتظرش نیستیم. اگر در واقع منتظر زلزله در تهران بودیم سازه‌ها را این طور نمی‌ساختیم. باید بدانیم اگر زمین لرزه‌ای که قطعا اتفاق خواهد افتاد، پیش آید تمام ظرفیت‌هایی که تا امروز خود را به سطح نرسانده‌اند، در آن زمان خیلی شدیدتر خود را به سطح می‌رسانند. اینها خسارت‌های جانی مرتبط با زمین لرزه محتمل را که واقعا هر لحظه ممکن است اتفاق بیفتد، افزایش می‌دهد. نه فقط در تهران بلکه در تمام کشور اسما منتظر زمین لرزه هستیم، اما رسما حاضریم که سنگ و نمای دستشویی کیفیتی بالاتر از پی ساختمان ما داشته باشد. این وظیفه رسانه‌ها است که دانش هر کدام از مردم را بالا برید؛ چرا که زلزله واقعا در راه است و اگر امروز نیاید فردا بزرگ‌تر می‌آید، پس باید محکم‌تر بسازیم. ظاهر ساختمان مهم نیست، بلکه کیفیت و نوع ساخت آن مهم است.

برای مقاوم سازی و کم کردن خسارات در تهران و دیگر شهرها در برابر پدیده فرونشست و فرو ریزش که به صورت جدی با آن مواجه هستیم چه کاری باید انجام دهیم؟

من در سال‌هایی که در سازمان زمین‌شناسی فعال بودم و چه این سال‌ها که بازنشست شدم همیشه و همیشه به یک نکته اشاره می‌کردم. بهره برداری از منابع آب زیرزمینی آبرفتی را باید به شدت کم کنیم. به شدت نه به عنوان شعار و طرح، بلکه باید برای مثال 10 درصد اینها را کاهش دهیم؛ به این معنا که باید نصف کشاورزی را تعطیل کنیم. اگر تعطیل نکنیم در 10 سال آینده با تمام شدن آبخوان‌های آب زیرزمینی، خود به خود تعطیل خواهند شد.

هرچند معیشت مردم به این آب‌ها وابسته است.

من از سال 84 است که این فریاد را می‌زنم و در آن سال‌ها این عوارض در سطح مشخص نبود. هم اکنون عوارض در سطح مشخص است و بسیاری از آبخوان‌های خود را از دست داده‌ایم الان که می‌گویم باید نصف کشاورزی خود را تعطیل کنیم، به این دلیل است که می‌دانم اگر این اتفاق ایجاد نشود با کم کردن مصرف آب در شهرها و با تلاش برای کم کردن میزان کشاورزی همه آبخوان‌های کشور را از دست می‌دهیم. ما 60 درصد منابع آبمان را از آب‌های زیرزمینی تامین می‌کنیم و اگر این 60 درصد را نداشته باشیم چه کار خواهیم کرد؟ امروز شاهد گوشه‌ای از این اتفاق‌ها در یزد و اصفهان هستیم و می‌توانیم این خشکسالی‌ها را فقط با آب زیرزمینی تامین کنیم.

این روزها از برداشت آب‌هایی در عمق هزار متر صحبت می‌شود. اگر این آب‌ها برداشته شوند چه تاثیری بر فرونشست خواهد داشت؟

فرونشست فقط در رسوبات تحکیم نیافته اتفاق می‌افتد. شما سال‌هاست که از نفت بهره برداری می‌کنید ولی فرونشست اتفاق نیافته است. برداشت از آب‌های عمیق‌تر نه تنها درباره فرونشست مشکلی ایجاد نمی‌کند، بلکه می‌تواند به عنوان راهکاری برای مدیریت فرو نشست تلقی شود.

آیا برداشت آب‌های ژرف برای محیط زیست مشکل‌زا نخواهد بود؟

هر کدام از پدیده‌ها باید در جای خود سنجیده شوند و برای تامین آبی کشورم نیاز دارم منابع آبی جدید تامین کنم. مطالعات روی برداشت این آب‌ها را کاملا و دقیقا درست می‌دانم. در استرالیا از چنین آب‌هایی برداشت می‌کنند. هنوز زود است که درباره این مساله پیش داوری کنیم ابتدا باید روی آب ژرف تحقیق کنیم.

منبع: آرمان/ آیدین پورخامنه/۱۲ دی ۹۷