مشکل معبد آناهیتا چیست؟

دیدارنیوز: مدیر پایگاه ملی میراث فرهنگی معبد آناهیتا کنگاور از آغاز کاوش‌های باستان‌شناسی در این مجموعه بعد از گذشت دو دهه خبر داد و گفت: در صورت تخصیص بودجه کار را از اسفندماه سال جاری آغاز خواهیم کرد.

در سال ۱۳۴۷ کاوش‌های باستان‌شناسی در معبد آناهیتا آغاز و تا سال ۱۳۵۶ ادامه یافت. پس از آن شاهد وقفه‌ای طولانی در کاوش‌ها بودیم و در سال‌های بعد نیز کاوش‌های جسته و گریخته‌ای انجام گرفت که با توجه به وسعت ۵ هکتاری عرصه، پاسخگوی سوالات مطرح شده درباره این معبد نبود. اکنون حدود دو دهه است که کاوش‌های باستان‌شناسی در منطقه متوقف شده‌اند. البته بازدیدکنندگان نیز مطالبی درخصوص چرایی مغفول ماندن این اثر مطرح می‌کنند و خواستار رسیدگی بیشتر هستند.

مرتضی گراوند (مدیر پایگاه ملی میراث فرهنگی معبد آناهیتا کنگاور) گفت: اگر به زودی اعتبارات استانی و اعتباراتی که در سفر ریاست جمهوری برای کاوش در معبد آناهیتا در نظر گرفته شد، تخصیص یابد، در اسفند ماه کاوش‌های باستان‌شناسی در این محوطه آغاز خواهد شد.

مدیر پایگاه ملی میراث فرهنگی معبد آناهیتا کنگاور افزود: اساسی‌ترین معضل و مشکل معبد آناهیتا به مسئله گاهنگاری و شناخت اثر بازمی‌گردد چراکه در منابع و متون تاریخی دیدگاه‌های مختلفی مطرح شده که بعضا متناقض هستند. این مسئله که این بنا اشکانی یا ساسانی است، با شبهاتی روبه روست که کاوش‌های باستان‌شناسی می‌تواند پاسخ این شبهات را بدهد. برخی از مورخین این بنا را معبد آرتمیس یا همان آناهیتا می‌دانند چراکه می‌دانیم در دوره آشور به وجود معبد ایشتار در کنگاور اشاراتی شده است و در ادوار دیگر نیز جغرافی‌دان یونانی هنگام گذر از جاده ارتباطی از معبد آرتمیس دیدن کرده و گفته که در کنگاور است. ضمن آنکه پلان پلکانی این بنا می‌تواند صحه‌ای بر معبد بودن آن بگذارد. همچنین در متون اسلامی به کرات به این نکته اشاره شده که این مکان کاخ خسرو و قصری برای شیرین است.

او ادامه داد: کاخ خسرو که از آن یاد می‌کنیم احتمالا همین بنای کنگاور است. شاید اگر بتوانیم شناخت‌مان را نسبت به ویژگی‌های معماری بنا بیشتر کنیم، می‌توانیم پاسخی درخور این سوالات را بدست بیاوریم. نمی‌دانیم که آیا با توجه به شیبی که بنا دارد، ارتفاع سکو‌ها و دیوار‌ها یکسان است یا خیر. حتا نمی‌دانیم اختلاف سطح مجموعه و اطراف در تمام سازه یکسان است یا خیر. درنهایت ابهاماتی در خصوص چارچوب اصلی بنا وجود دارد که نیازمند تحقیق و مطالعه بیشتر است و باید بخش‌های اصلی کاخ از زیر خاک بیرون بیاید و آزادسازی شود. ساختار چیدمان سنگ در سکو‌های مجموعه متفاوت است. چنانکه به لحاظ نوع مصالح و نوع دیوارسازی متفاوت هستند. نحوه ارتباط سکو‌ها و اینکه آیا در فاصله سکوی اول و دوم فضا‌هایی وجود داشته یا خیر نیز ابهامات دیگری هستند که درخصوص معبد آناهیتا مطرح‌اند. درحال حاضر صرفا سکوی اولیه با ردیفی از ستون‌ها و سکوی دوم و سوم به صورت ساده را در اختیار داریم. البته آقای کامبخش معتقد است ساده بودن اثر به دلیل آیینی بودن آن است، اما برخی دیگر از کاوشگران معتقد هستند که آناهیتا همان کاخ خسرو و عمارتی است که در آن زمان ساخته شده. البته آقای کامبخش بازهم بر اساس گل‌مهری و برخی نوشته‌ها روی برخی از سنگ‌ها، معتقد است هرآنچه که در دوره ساسانیان در این مجموعه اتفاق افتاده باشد بازهم مربوط به بازه زمانی پیروز ساسانی است. لایه نگاری و مطالعاتی که در نهایت توسط کامبخش انجام شده او را به این باور رسانده که معبد آناهیتا از دوره هخامنشی وجود داشته و تا دوره ساسانی ادامه یافته است.

گراوند در پاسخ به این سوال که آیا می‌توان گفت هر دو فرضیه درخصوص بنای معبد آناهیتا درست است و این بنا به عنوان معبدی برای آناهیتا ساخته شده باشد و بعد‌ها خسرو پرویز با دخل و تصرف در آن، این بنا را تبدیل به قصری برای شیرین کرده باشد، گفت: اگر نگاه منابع و متون را ببینیم شاهد آن هستیم که در کنگاور شاید نه الزاما در این مکان و شاید در جغرافیای دیگری از کنگاور، معبدی برای ایشتار وجود داشته، اما تاکنون آثاری از آن بدست نیامده چراکه نیازمند کاوش‌های باستان‌شناسی در مناطق مختلف کنگاور است. اما اشاره به وجود معبد در کنگاور نشان از جایگاه ویژه مذهبی این منطقه دارد. به واسطه این پیشینه مذهبی، احتمالا این بنا در دوره هخامنشی به صورت محوطه‌ای باز بوده و در دوره اشکانی با تغییراتی همراه و ساختاری به آن الحاق شد و در دوره ساسانی تکمیل شده است. این می‌تواند یک روند را نشان دهد. البته تمام این احتمالات فرضیه‌هایی هستند که توسط برخی پژوهشگران رد و توسط برخی دیگر تایید می‌شود. با این وجود مواد باستان‌شناسی که از هریک از ادوار تاریخی از هخامنشی گرفته تا ساسانی و اشکانی بدست آمده، اطلاعات دیگری در اختیار ما می‌گذارند و گواهی بر فعال بودن این منطقه در این دوره‌های تاریخی هستند. درنهایت اینکه ساخت این بنا در کدام دوره آغاز و در کدام دوره تکمیل شده، نیازمند مطالعات بیشتر، کاوش‌های باستان‌شناسی و آزاد کردن محوطه است.

مدیر پایگاه ملی میراث فرهنگی معبد آناهیتا کنگاور یادآور شد: ما می‌دانیم که استقرار‌های دوره‌های بعد و ساخت و ساز‌های محلی در دوره اسلامی در پیرامون این بنا، آسیب‌های زیادی به اثر وارد کرده و سبب برهم ریختگی مواد فرهنگی شده. تخریب‌هایی صورت گرفته و الحاقاتی انجام شده این تغییر و تحولات سبب شده تا بنا ساختار اصلی خود را از دست دهد چنانکه در دوره قاجار و پهلوی به این منطقه گچ کند می‌گفتند چراکه بیش از ۵۰ بنای مسکونی روی محوطه ساخته شد و حتا برای ساخت آن‌ها از مصالح و مواد این بنای باستانی استفاده کرده‌اند که تخریب‌های زیادی را به همراه داشت.

او ادامه داد: معبد آناهیتا بنای بزرگی است و می‌توان از آن به عنوان بزرگترین تک بنای سنگی ایران یاد کرد. این بنا ابعادی در حدود ۲۲۰ در ۲۱۰ متر دارد و حتا در معماری آن با تغییر و تحول روبه رو هستیم چراکه بلوک‌های سنگی چند تنی تراش خورده در آن استفاده شده. پس با بررسی بیشتر مسائل سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ساخت چنین بنایی را می‌توان مطالعه کرد. با وجود تمام ابهامات و اهمیتی که این اثر دارد، اما از اوایل دهه ۸۰ شمسی به این سو عملا به خواب سنگین فرو رفته و فعالیت‌های باستان‌شناسی در آن متوقف شده و توجه خاصی به آن نشده. این درحالی است که پرونده ثبت جهانی این مجموعه به صورت آزمایشی از سال ۲۰۰۷ در یونسکو مطرح شد، اما احتمالا به زودی پرونده‌ای مشترک متشکل از طاق بستان، عمارت خسرو و معبد آناهیتا در قالب منظر و چشم‌انداز محور ساسانی از کنگاور تا بیستون و مدائن را در فهرست میراث جهانی قرار می‌دهیم.

گراوند درخصوص اطلاعاتی که یافته‌های باستان‌شناسی دوره‌های قبل در اختیار ما می‌گذارند، گفت: این یافته‌ها به گونه‌ای هستند که اطلاعاتی درخصوص توالی را در اختیار ما می‌گذارند. از دوره ساسانی اشیای بسیار ریز و تعدادی تدفین بدست آمده است. از دوره اشکانیان نیز قبرستانی ب دست آمده که در ضلع شرفی معبد آناهیتا وجود داشت. کامبخش معتقد است، بنا اشکانی است که در دوره ساسانیان تغییراتی در بنا داده شده، اما آذرنوش دیدگاه دیگری دارد و معتقد است که با توجه به ویژگی‌های اثر، بنا مربوط به دوره ساسانی است. تداوم کاوش‌های باستان‌شناسی می‌تواند ما را به لحاظ فرم و ساختار و کارکرد بنا کمک کند. با توجه به بررسی‌های انجام شده مشخص کردن وضعیت سکوی دوم در اولویت کاوش است. البته در سطح این سکو انباشت‌های زیادی وجود دارد که ناشی از ساخت و ساز‌های دوران معاصر است. بقایای این بنا‌ها باقی مانده و نیازمند آزادسازی است. همچنین باید ارتباط بین سکوی دوم با سایر بنا را بدست بیاوریم. در فاز‌های آینده نیز ابهامات درخصوص دیواره ضلع شمالی بنا را رفع خواهیم کرد. در نهایت به ضلع غربی خواهیم رفت. انجام تمام این کار‌ها منوط به تخصیص اعتبارات ۷۵۰ میلیون تومانی است.

به گفته او، درحال حاضر عرصه و حریم محوطه معبد آناهیتا آزاد است و تنها بخش شمالی محوطه نیازمند آزادسازی است که باید اعتبار آن تخصیص یابد. همچنین ساخت و ساز در این منطقه ممنوع است. البته تعدادی واحد مسکونی در ضلع جنوب غربی مجموعه قرار دارد که باید تملک و آزادسازی شوند. درحال حاضر در صورت فراهم شدن استاندارد‌های جهانی از جمله زیرساخت، ارائه خدمات به گردشگری و… مانع خاصی برای ثبت در یونسکو وجود ندارد.