گودبای برجام؟

دیدارنیوز ـ اسفندیار عبداللهی: پس از آخرین سفر باقری کنی، انریکه مورا معاون معاون مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا و رابرت مالی مسئول میز ایران در وزارت خارجه آمریکا و مذاکره ارشد آن کشور در مذاکرات هسته‌ای به قطر، تقریبا برای همه مسجل شد که برجام از مرحله تنفس نباتی به مرگ حتمی نزدیک شده است. ضربه آخر و منجر به مرگ برجام را می‌توان در اجلاس آستانه با حضور ولادیمیر پوتین در تهران جستجو کرد.

در سفر پوتین به تهران ظاهرا مقامات کشور ما به سطحی از اعتماد به نفس و اطمینان خاطر رسیدند که در سایه و تحث تاثیر آن به این جمع بندی رسیده‌اند که اگر هدف از برجام و رفع تحریم‌ها، صادرات انرژی و نهایتا کسب درآمد دلخواه برای کشور است، در روابط جدید با روسیه و افزایش مراودات و معاملات با ترکیه و کشور‌های موسوم به جنوب، این مهم محقق می‌شود. از این رو به نظر می‌رسد برجام را باید تمام شده تلقی کنیم. این نتیجه را می‌توان در آخرین اظهار نظر رافائل گروسی مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی با یک رسانه آمریکایی دید.

به گزارش دیدار از مهر، «رافائل گروسی» مدیرکل آژانس بین المللی انرژی اتمی در گفتگو با یک رسانه آمریکایی گفت که اطلاعاتی مبنی بر تلاش ایران برای تولید سلاح هسته‌ای در اختیار نیست.

وی به شبکه سی ان ان گفت: ایران هم اکنون مشغول غنی سازی اورانیوم در سطوح بالا و راه‌اندازی سانتریفیوژ‌های نسل جدید است. ما نمی‌دانیم چه اتفاقی در مورد برنامه هسته‌ای ایران می‌افتد. ایران باید تمام قابلیت‌های بازرسی ما را احیا کند. راه دستیابی به اعتماد، داشتن نظارت است و بیان صحبت‌های خوب کافی نیست.

مدیرکل آژانس بین المللی انرژی اتمی در پاسخ به سوالی پیرامون مذاکرات هسته‌ای گفت: این مذاکرات هنوز نتیجه‌ای به همراه نداشته و در صورت شکست وارد فاز بسیار نامشخصی خواهیم شد.

وی پیش از این هم در مصاحبه‌ای با روزنامه اسپانیایی ال پاییس گفته بود: یک چارچوب قانونی وجود داشت که مستلزم تعدادی محدودیت داوطلبانه برای ایران بود که بخشی از برنامه جامع اقدام مشترک به شمار می‌رفت.

مدیرکل آژانس بین المللی انرژی اتمی در این باره ادامه داد: «امروز ما یک برنامه هسته‌ای داریم که به شدت رشد کرده است، بسیار بیشتر از سال ۲۰۱۵. این بدان معنا نیست که ایران در حال ساخت سلاح هسته‌ای است. فعالیت هسته‌ای ایران نه فقط کمّی بلکه کیفی نیز رشد داشته است. بنابراین، ما در شرایط بسیار سختی قرار داریم، زیرا ایران نه تنها قاطعانه و با سرعت به جلو پیش می‌رود، بلکه در عین حال دید آژانس را در همه این حوزه‌ها کاهش داده و این چیزی است که من فکر می‌کنم در کنار موارد دیگر، یک موقعیت حساس به شمار می‌آید».

برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) در سال ۲۰۱۵ از سوی ۵ عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل و آلمان از یک سو و تهران از سوی دیگر امضا شد. برجام با یک امضای ترامپ در سال ۲۰۱۶ و استقبال تندرو‌های داخلی کارکرد خود را از دست داد و جمهوری اسلامی ایران و دولت حسن روحانی که در ماه‌های پایانی خود بود، تا پیروزی بایدن در سال ۲۰۲۰ صبر کردند که آن را احیا کنند، اما این بار در ایران سیدابراهیم رئیسی رییس جمهور شد. او از همان خاستگاهی آمد که پس از امضای برجام، در فرودگاه امام (ره) به سوی محمدجواد ظریف گوجه فرنگی، تخم مرغ و لنگه کفش پرت می‌کردند و گرچه رئیسی رسما بازگشت به برجام برای رفع تحریم‌ها را در دستور کار خود قرار داد، اما از آنجا که قاطبه بدنه وزارت خارجه و شورای عالی امنیت ملی از مخالفان سنتی برجام بودند، ظاهرا رغبتی برای احیای آن نداشتند.

غلبه این نگاه در مذاکرات باعث شد، مذاکره کنندگان جمهوری اسلامی ایران درخواست‌ها و امتیازات بیشتری از طرف‌های مقابل طلب کند، که اولا؛ دستاورد‌های تیم جدید نسبت به تیم ظریف را بیشتر نشان دهند و دوم اینکه با توجه به مخالفت ذاتی این خاستگاه نسبت به هرنوع مذاکره و توافق با آمریکا، اصل توافق برجام را در اولویت‌های آخر برنامه‌ها و دکترین دولت سیزدهم قرار داده باشند.
هنوز هم جمهوری اسلامی ایران به صورت رسمی اعلام می‌کند آماده توافق با غرب است و توپ را به زمین آمریکا می‌فرستند. ایالات متحده آمریکا نیز زیر بار درخواست‌های مشروع ایران نمی‌رود. درخواست‌هایی که البته خارج از توافق برجام است و مربوط به فعالیت‌های نیروی قدس سپاه پاسداران در منطقه و تحریم‌های مترتب بر آن است. اما در عین حال سطح همکاری با آژانس را هم کاهش داده است.

محمد اسلامی رئیس سازمان انرژی اتمی ایران روز گذشته به خبرگزاری تسنیم گفت: «ایران دوربین‌های فراپادمانی را تا بازگشت طرف مقابل به توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ برجام روشن نمی‌کند. دوربین‌های فراپادمانی (برجامی) به توافقنامه برجام ربط دارد اگر غربی‌ها به این توافقنامه برگشتند و وقتی اطمینان حاصل کردیم شیطنتی انجام نمی‌دهند برای این دوربین‌ها تصمیم‌گیری می‌کنیم.»

اسلامی در عین حال اضافه کرد: «همه زیرساخت‌های صنایع اتمی ایران با هماهنگی آژانس و تحت نظارت این سازمان بوده است. کسی تصور اشتباه نکند، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی همین الآن بر اساس ضوابط پادمانی در همه مراکز اتمی ایران مستقر است».

از طرفی اخیرا ریچارد مور رئیس سرویس اطلاعاتی بریتانیا (ام آی ۶) گفت که تردید دارد جمهوری اسلامی ایران به دنبال احیای برجام باشد. اما حسین امیرعبداللهیان، وزیر خارجه ایران در مصاحبه‌ای با صدا و سیما گفت: برای رسیدن به توافق خوب، قوی و پایدار جدی هستیم. او مسئولیت به سرانجام نرسیدن مذاکرات برجام را متوجه آمریکا و گفت: هنوز آمریکایی‌ها آن‌ها را «مطمئن» نکردند که «ایران می‌تواند از منافع کامل اقتصادی برجام برخوردار شود».

حدود سه ماه پیش، گزارش‌ها از وین (محل مذاکرات) حاکی از این بود که فاصله زیادی با احیای برجام و امضای توافقی جدید نمانده است. در آن زمان ابتدا طرح مساله خواسته‌های جدید روسیه به عنوان مشکل اصلی توافق نهایی مطرح شد. اما بعد از آن‌که اعلام شد مساله درخواست‌های روسیه حل شده است، درخواست ایران برای حذف نام «سپاه پاسداران انقلاب اسلامی» از فهرست سازمان‌های تروریستی آمریکا به عنوان مانعی جدید مطرح شد. آمریکا می‌گوید که ورود نام سپاه به فهرست سازمان‌های تروریستی ارتباطی به برجام ندارد و به دلیل فعالیت‌های این نهاد در کشور‌های منطقه از جمله لبنان، عراق، سوریه و یمن رخ داده است. جو بایدن تاکید کرده است که حاضر نیست نام سپاه را از فهرست سازمان تروریستی خارج کند.

در حالی که اخبار، گزاره‌ها، گمانه‌ها و ارزیابی‌ها نسبت به مذاکرات احیای برجام و رفع تحریم‌ها منفی است، در داخل هم امیدواری برای بهبود شرایط اقتصادی وجود ندارد. اقتصاد، معیشت و تولیدی که به اذعان اکثر کارشناسان سیاسی و اقتصادی در گرو باز شدن دست ایران در صادرات و عادی شدن روابط اقتصادی، تجاری، بازرگانی و بانکی و مالی با جهان است؛ که بخش آخر آن یعنی مراودات مالی و بانکی آن، تنها مربوط به رفع تحریم‌ها نیست، بلکه داستان روابط بانکی ایران با جهان هم قصه دیگری است که در گروه خروج ایران از لیست سیاه سازمان بین‌المللی شفافیت مالی (FATF) است.

سید ابراهیم رئیسی و خاستگاه متبوعش یعنی جریان اصولگرا (انقلابی) معتقدند، تحریم‌ها تاثیری بر اقتصاد ایران ندارد و این مدیریت ضعیف دولت‌های پیشیبن بوده که وضعیت کشور را به اینجا کشانده است. آن‌ها اصرار دارند، تورم، تولید، مسکن، اشتغال، صادرات و تجارت و بازرگانی و مسائل موجود ایران به مرور حل می‌شوند، فقط نیاز به فرصت دارند.

۱۲ مرداد ۱۴۰۰ روزی بود که سید ابراهیم رئیسی میز و صندلی ریاست جمهوری ساختمان پاستور را از حسن روحانی تحویل گرفت. ۷ روز مانده به یک‌سالگی دولت سیزدهم هنوز کارگزاران دولت اعلام می‌کنند نیاز به فرصت بیشتری دارند، لذا بعد از یک سال نمی‌توان نمره مشخصی به دولت سیزدهم داد. چون تورم با سرعت زیادی رو به بالا حرکت می‌کند و سبد خانوار روز به روز گران‌تر و سبک‌تر می‌شود. به عنوان مثال رستم قاسمی باید تا ۱۲ مرداد ۱۴۰۱ یک میلیون خانه به مردم تحویل دهد و ده‌ها وعده دیگر که سرنوشتی شبیه به این دو مورد دارند.

سید ابراهیم رئیسی در یک سالگی دولت خود چه خواهد گفت؟ آیا باز برخلاف اظهارات خود در سال‌های ابتدایی دهه ۹۰، تقصیر‌ها را گردن دولت قبلی خواهد نهاد و تحریم‌ها را همچنان بی اثر خواهد دانست؟ او چه دفاعی می‌کند و چه نمره‌ای به دولت خود خواهد داد؟
برجام، اما به عنوان مخرج مشترک مسائل اقتصادی ایران همچنان موضوع اصلی سیاست داخلی و خارجی ایران خواهد بود و به نظر می‌رسد، نمایش‌های رسانه‌ای و سیاسی مشترک ما با چین، روسیه، ترکیه و کشور‌های جنوب، تاثیر تحریم‌ها بر کلان اقتصاد ایران را تغییر ندهد.