آیا زلزله‌های هرمزگان «طبیعی» است؟

دیدارنیوز: رخداد چهار زلزله با بزرگای بیش از پنج در بامداد ۱۱ تیر ۱۴۰۱ در نزدیکی روستای سایه‌خوش که بین بندر خمیر و بندر کنگ واقع است، با رخداد اولین زمین‌لرزه در ساعت ۲:۰۲ با بزرگای ۶.۰ و بلافاصه پس‌لرزه‌ای با بزرگای ۵.۰ در ساعت ۲:۱۷ بامداد حس شد.

ساعتی بعد در ۳:۵۴ و ۳:۵۵ بامداد دو زلزله دیگر با بزرگا‌های ۵.۷ و ۶.۲ در مجاورت سایه‌خوش رخ داد که با توجه به جریان مداوم زلزله به نظر می‌رسد کارشناسان برای بررسی آسیب‌های احتمالی به اماکن تاریخی استان در حالت آماده‌باش درآمدند. دست‌کم پنج نفر کشته شدند و ۱۲ نفر در بیمارستان بستری شدند. ژرفای این زمین‌لرزه‌ها نیز در حد ۱۰ کیلومتر گزارش شد که ژرفای کمی است.

یک پرسش آن است که آیا فعالیت انسان مانند استخراج نفت و گاز می‌تواند در تحریک وقوع زلزله‌ها در این منطقه مؤثر باشد؟ در سال‌های اخیر اوکلاهاما در ایالات متحده به یکی از فعال‌ترین مناطق لرزه‌ای در آمریکا تبدیل شده است. با توجه به اینکه این ایالت در لبه دشت‌های بزرگ و «به دور از مرز ورقه‌های زمین‌ساختی» قرار دارد، لرزه‌خیزی بالای آن شگفت‌آور است. سال ۲۰۱۵ با بیش از ۸۰۰ زمین‌لرزه به بزرگای ۳ یا بیشتر، استثنائی بود. این در تضاد با دوره قبل از سال ۲۰۰۹ است که تنها یک زلزله بزرگ‌تر از ۴ در هر ۱۰ سال ثبت می‌شد. بهره‌برداری از نفت و گاز در آن ناحیه به عنوان عامل اصلی شناخته می‌شود. عمده‌ای از فعالیت‌های لرزه‌ای ناشی از تزریق مقادیر انبوه فاضلاب به زیر سطح است. آب از تولید نفت و گاز در مخازن شیل منشأ می‌گیرد؛ جایی که از روش‌های استخراج غیرمتعارف، از‌جمله شکستگی هیدرولیکی استفاده می‌شود.

در سال ۲۰۱۶ کاهش -نسبی- لرزه‌خیزی با ثبت تنها ۶۰۰ زمین‌لرزه مشاهده شد. در همین مدت سه زمین لرزه با بزرگای بیش از ۵ رخ داد که خسارت مادی به بار آورد. در سپتامبر ۲۰۱۶ زلزله با بزرگای ۵.۸، قوی‌ترین زمین‌لرزه ثبت‌شده در اوکلاهاما بود. نقشه‌برداری با دقت بالا و اندازه‌گیری تغییرشکل سطح زمین ناشی از زلزله، با تحلیل مشترک داده‌های راداری و لرزه‌نگاری نشان می‌دهد که لغزش در هنگام زمین‌لرزه به حداکثر ۴۰ سانتی‌متر در ژرفای بین ۴ تا ۹ کیلومتری رخ می‌دهد. در عین حال برقراری ارتباط بین تزریق سیال و آغاز فعالیت لرزه‌ای ساده نیست.

درواقع، فاضلاب به داخل پوشش رسوبی در اعماق بین دو تا سه کیلومتری تزریق می‌شود که به طور محسوسی کم‌ژرفاتر از چشمه زلزله‌هاست. رویداد‌های زلزله‌ها در اوکلاهاما در ژرفای ۴ تا ۵ کیلومتری آغاز شده و سپس به سمت پایین و تا ژرفای ۹ کیلومتری گسترش می‌یابد، بدون اینکه هرگز به سمت سطح زمین توسعه یابد. در نتیجه، با این فرض محتمل که زلزله توسط تزریق فاضلاب ایجاد شده است، به نظر می‌رسد اغتشاش ناشی از این تزریق سیال می‌تواند از راه دور یک گسل لرزه‌ای را بی‌ثبات کند.

دو توضیح فیزیکی را می‌توان برای توضیح چنین تحریک از راه دور ارائه داد. اول، تغییرات در فشار سیالات به دام افتاده در سنگ میزبان را می‌توان از طریق محیط انتقال داد، با استفاده از شکستگی‌های طبیعی پوسته گردش سیال تسهیل می‌شود. سیالات تحت فشار ناشی از تزریق ممکن است مایعات دیگری -دورتر از نقطه تزریق- را تحت فشار قرار داده و آن‌ها را مجبور به مهاجرت به بیرون کند. با گذشت زمان، یک «موج» فشار در دایره‌های متحدالمرکز اطراف چاه‌های تزریق گسترش می‌یابد و در نهایت باعث افزایش فشار میان‌بافتی درون گسل‌های لرزه‌ای اطراف می‌شود. سازوکار دیگر شامل تمایل سنگ‌ها به تغییر شکل الاستیک تا شکستگی و رخداد زلزله، در بازه‌های زمانی کوتاه (از چند روز تا چند ماه) در اطراف نقاط تزریق به دلیل فشار سیال است و در نتیجه به‌طور غیرمستقیم بر سیالات اثر می‌گذارد. سنگ‌های «فشرده» (حتی اندک) شبیه یک اسفنج، مایعاتی را آزاد می‌کنند که در نهایت به سمت مناطق کم‌تنش‌تر اطراف مهاجرت می‌کنند. این مهاجرت سیال همچنین می‌تواند زمین‌لرزه ایجاد کند.

لرزه‌خیزی القایی ناشی از عملیات نفتی در منطقه تنگه هرمز احتمال کمی دارد؛ چراکه حوزه عملیات نفتی در ژرفا، از ژرفای ثبت‌شده زمین‌لرزه‌ها بسیار دور است و ضمنا زلزله‌های هرمزگان در لبه ورقه لرزه‌زا، در مرز جنوب زاگرس قرار گرفته و بنابراین توجیه کافی برای لرزه‌خیزی آن، صرفا به دلایل زمین‌ساختی وجود دارد، ولی با توجه به تجربیات بین‌المللی مانند اوکلاهامای آمریکا، می‌توان در حوزه‌های نفتی در مورد لرزه‌خیزی القایی بررسی‌های مفصلی انجام داد.

مهدی زارع - شرق