هیولای زباله، از ناپل تا تهران

دیدارنیوز ـ اعظم بهرامی: استان کامپنیا به مرکزیت شهر ناپل یکى از متراکم‌ترین (به لحاظ جمعیتى که در هر متر مربع زندگی می‌کنند) شهرهاى جهان است و همواره با معضل دفن زباله و مدیریت پسماند مواجه بوده است. تعدادی از روزنامه‌نگاران جوان چند تن از زندانیان آزاد شده را که دوران محکومیت را به علت همکارى با گروه‌هاى مافیایى به نام مافیاى زباله گذرانده بودند، دعوت به همکارى کردند و موفق شدند ساعت‌ها مکالمه و ویدئو از پشت پرده همدستی شهرداران و معاونان رده چندم شهرداری و شرکت‌های حمل و نقل و حتی سیاستمدارانی در احزاب مختلف با پیمانکاران حمل و دفن زبال، ضبط کنند.

 

این مدارک نشان می‌داد که چطور با خریدن زباله از کشورهای اسکاندیناوی و پراکندن آن در جنگل و کوهپایه‌ها و یا دفن در شرایط غیراستاندارد، این گروه‌ها درآمد سرشاری را به جیب می‌زنند. رشوه و اختلاس و همدستی در فسادی سازمان یافته که بوی گندش از زباله‌ها بیشتر بود. این رها‌سازی زباله در طبیعت سلامت بسیاری از ساکنان این مناطق را دچار مشکل کرد و جنبش‌های بزرگی برای مخالفت با این مافیا در ایتالیا شکل گرفت که هنوز نیز فعال است.
 
در تولید زباله کجای جهان ایستاده‌ایم

مطابق آمار، ایرانیان روزانه ۴۰ هزار تن زباله تولید می کنند و از این حجم تنها ۸ درصد آن بازیافت می شود. در استان های شمالی ایران به تنهایی، البته نه در فصل اوج مسافران، روزانه بیش از ۷۰۰۰ تن زباله تولید می شود. رئیس شورای اسلامی شهر تهران اعلام کرد که روزانه یک میلیارد و ۵۰۰ میلیون تومان هزینه برای جمع آوری و ساماندهی ۹۰۰۰ تن زباله تولید شده در تهران صرف می شود.

در تهران تفاوت بسیار فاحشی میان تولید زباله در شمال و جنوب شهر وجود دارد. در شمال شهر تهران تقریبا دو برابر مناطق جنوبی شهر زباله تولید می‌کنند. هزینه‌های اعلام شده توسط مسئولان مدیریت پسماند، معمولا تنها بخش دیده شده و قابل محاسبه تولید زباله است.

بر اساس پژوهش‌های انجام شده در مراکز مطالعاتی هر تن زباله به طور متوسط ۴۰۰ تا ۶۰۰ لیتر «شیرابه» تولید می‌کند که یکی از آسیب‌رسان‌ترین موارد آلوده‌کننده طبیعت است، خصوصاً در کشوری مانند ایران که تفکیک زباله در بسیاری موارد حتی در مورد زباله‌های بی‌خطر خانگی و بیمارستانی هم اتفاق نمی‌افتد. هر تن زباله همچنین حدود ۴۰۰ متر مکعب گاز گلخانه ای تولید می‌کند و به این ترتیب شیرابه در خاک و منابع آب زیرزمینی و چاه ها نفوذ می‌کند و گازهای گلخانه‌ای هوا را آلوده کرده و انباشتگی زباله رها شده از چند جهت به طبیعت آسیب می‌زند.

چه میزان آب برای تولید زباله هدر می‌دهیم

برای تولید تمام محصولاتی که به دور ریخته می‌شود حجم عظیمی آب صرف شده است. با یک محاسبه ساده می‌توان به اعدادی از هدررفت آب دست یافت که در مقایسه نیاز امروز ایران به آب بسیار قابل توجه است.

 

در سال ۱۳۹۴ معاون محیط‌زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست اعلام کرد که سالانه ۱۷۰ میلیون تن پسماند عادی و ۲۰۰ تن پسماند ویژه و سموم کشاورزی در ایران تولید می‌شود، رقمی تقریبا ۱۰ برابر پسماندهای خانگی. با درنظر گرفتن اینکه حدود ۹۲ درصد آب مصرفی در ایران در بخش کشاورزی صرف می‌شود، می‌توان در مقایسه روشن کرد که چطور نیمی از این آب برای محصولات کشاورزی بکار می‌رود که تبدیل به زباله می‌شوند.

ایرانیان سالانه ۳۵میلیون تن غذای دورریز دارند که ۳۰ درصد مربوط به گندم و نان است، ۲۵ درصد آن مربوط به میوه و سبزی است، ‌۱۰ درصد مربوط به برنج و ۱۵ درصد آن مربوط به روغن است. اما تولید داخلی تنها یک بخش از مصرف داخلی ما را تامین می‌کند. در همین مثال‌ها برای واردات غلات، ۲,۵۸ میلیارد دلار سالانه هزینه می‌شود و ایران وارد کننده حجمی معادل ۱۶,۵ میلیون تن غلات در سال است.

 

این حجم بالای دورریز یعنی هدر دادن سرمایه‌ملی آب در بخش تولید و بودجه و سرانه سالانه در نظر گرفته شده برای واردات در دور ریختن آنچه وارد می‌کنیم. در مورد دورریزهای پلاستیکی و حتی آشغال‌های الکترونیکی هم می‌توان آب هدر رفته را با عنوان آب مجازی محاسبه کرد. با تعیین مقدار آب مجازی محصولات کشاورزی  و غیرکشاورزی می‌توان روش‌هایی را برای  حفاظت از منابع آبی و همین‌طور اجرای مدیریتی موثر در حیطه انتخاب استراتژی تولید و تجارت غذا و کالاهای مصرفی دیگر و حتی برنامه‌ریزی در کاشت و برداشت‌های منطقه‌ای لحاظ نمود.

درست است که تک تک شهروندان می‌توانند با در نظر داشتن الگوی صحیح مصرف و اولویت‌بندی الزامات خرید، از هر دسته و گروه نقش موثری در تعدیل و کنترل این هدررفت سرمایه ملی داشته باشند اما شهروندان در واقع حلقه انتهای این زنجیره هستند. در ایران سازمان‌های بسیاری متولی حوزه کشاورزی و صنایع مواد غذایی‌اند. بخش اول مسئولیت متوجه این گروه است برای برنامه‌ریزی و ضرورت سنجی بازار و هماهنگی تولید و مصرف. کیفیت محصولات تولید شده و همینطور کیفیت بسته بندی آن به لحاظ حفظ مواد فاسدشدنی نیز بسیار قابل اهمیت است. توسعه کشاورزی به شکل پایدار تنها در مدیریت مصرف آب خلاصه نمی‌شود. بخش مهم دیگر آن، در پیوند با چه و چگونه تولید کردن است.

 

در تمام مراحل جمع‌آوری و تفکیک و فروش بخش‌های قابل بازیافت زباله‌ها میلیاردها تومان پول وجود دارد. پیمانکاران بسیاری در قرارداد با شهرداری‌ها با مسئولیت جمع‌آوری و تفکیک و فروش زباله‌های خشک میلیاردر شده‌اند. این گروه حتی شرایط اقتصادی کارخانه‌هایی که به مواد اولیه این بخش وابسته‌اند را تحت تاثیر قرار داده‌اند. در یک نمونه دبیر سندیکای کاغذ و مقوای ایران در مورد تاثیر بازیافت در صنعت کاغذ توضیح می دهد: «صنعت کاغذ ایران وابسته به مقواهایی است که از خیابان جمع می‌شود و مسئولان باید برای کسانی که از بازیافت استفاده می‌کنند، تفاوت بیشتری قائل شوند. تشکیلات شورای عالی پسماند با کندی پیش می‌رود و محل خرج‌کرد هزینه‌های دریافتی توسط شهرداری به عنوان پسماند باید مشخص شود. متاسفانه دکان برخی در سازمان پسماند است و مواد اولیه چند دست می‌گردد تا به کارخانه‌های تولید برسد»

تفکیک زباله‌های تر و خشک هنوز در بسیاری از نقاط ایران در مبدا انجام نمی‌شود و این حجم عظیم زباله‌های مخلوط نیازمند دستان کارگران است. کارگرانی که اغلب کودکان زیر سن قانونی کار و یا کارتن‌خواب‌ها و افراد کم بضاعتی هستند که بدون کمترین امکانات مانند دستکش و ماسک و غیره به ابتدایی‌ترین شکل ممکن کار تفکیک را در سوله‌ها و یا زمین‌هایی در کمربندهای اول یا دوم شهرها انجام می‌دهند.

 

درحالی که حتی شیوه سوخت زباله هم در بسیاری از کشورهای پیشرفته به حداقل رسیده و با تفکیک انواع زباله در مبدا، پروسه بازیافت را به حداکثر مقدار ممکن رسانده‌اند، ما در ایران با تفکیک زباله‌های خشک و تر نیز دچار مشکلات جدی هستیم.

 

«کمپوست» هم از راه‌های دیگر استفاده از زباله است و همینطور استفاده از زباله‌های خانگی به عنوان سوخت برای تولید انرژی. گروه‌های بسیاری از پیمانکاران هستند که از این وضعیت سود می‌برند و درصدی را هم بابت قرارداد به شهرداری‌ها پرداخت می‌کنند و درست به همین دلیل به هیچ کس پاسخگو نیستند.

 

در بخش بازچرخانی فاضلاب‌ها در کشورهایی مانند ژاپن و یا آلمان، آب تا بیش از ده بار بازچرخانی می‌شود و به لحاظ اقتصادی استفاده از آب شرب در بخش صنعت و کشاورزی توجیه ندارد. سالانه در ایران یک میلیارد و ۲۰۰میلیون مترمکعب پساب تولید می‌شود و تعداد تصفیه خانه موجود تنها جوابگوی تصفیه فاضلاب ۱۸ میلیون نفر جمعیت است.

 

این نیاز وجود دارد و به شکل دیگر تامین می‌شود. کافی است به اخبار و گزارش‌های سازمان کشاورزی نگاهی بکنیم تا روشن شود چه بخش عظیمی از کشاورزی حاشیه شهرها امروز مستقیما با فاضلاب آبیاری می‌شود. پلاستیک و فلز و شیشه و کاغذ و قطعات الکترونیکی که توسط کارگران و به شکل دستی تفکیک می‌شوند نه تنها سلامت این افراد و ساکنان منطقه را در معرض خطر قرار می‌دهد بلکه پروسه دفن و مدیریت پسماند را نیز بسیار کند می‌کند.

 

به این ترتیب زباله‌روب‌های سازمان‌یافته توسط مافیای زباله با ماشین‌های تفکیک زباله شهرداری‌ها و با کارگرانی که شهرداری از حضورشان آگاه است به توافق می‌رسند و شهرداری‌ها وکارخانه‌های نیازمند به این مواد اولیه همگی بر این فرایند کثیف چشم می‌بندند و سهم خودشان را دریافت می‌کنند.

در نمونه مافیای زباله در ایتالیا، این شرکت‌ها زباله‌های خانگی و الکترونیکی را از کشورهای شمال اروپا خریداری می‌کنند و برای دفن و یا سوزاندن و یا بازیافت آن به شیوه استاندارد پول دریافت می‌کنند و در عوض با رها‌سازی آن در طبیعت و حاشیه شهرها بخش زیادی از پول را به جیب می‌زنند.

 

خانواده‌های زیادی از ساکنان این مناطق با همکاری بخش‌های دانشگاهی و بهداشتی منطقه و همین طور فیلم‌برداری‌های داوطلبانه شبانه از مجریان این موضوع و برگزاری سمینار و پخش فیلم و عکس سعی کردند در مورد این آسیب و خطراتی که منطقه و سلامت ساکنانش را تهدید می‌کند، اطلاع‌رسانی کنند. جریان باز رسانه و وجود قوانین شهروندی در این حوزه به این افراد در پیشبرد اهدافشان بسیار کمک کرد.

درست است که راهکارهای مدیریت پسماند در همه جای جهان با مشکلاتی مواجه است اما استفاده از تکنولوژی و سرمایه‌گذاری در این بخش و فرهنگ‌سازی آموزش در مورد مصرف روزانه شهروندان، می‌تواند از آسیب‌های بی‌شمار آن و سودجویی گروه‌های سازمان یافته مافیایی در درازمدت جلوگیری کند.