قیام علیه ظلم؛ انتظار همیشگی امام حسین(ع) از شیعیان

دیدارنیوز - در چهارمین شب از سلسله نشست‌های«عاشورا و امروز ما» که به همت انجمن اندیشه و قلم، بنیاد اندیشه و احسان توحید و خانه اندیشمندان علوم انسانی برگزار می شود، دکتر فهیمه فرهمندپور و حجت‌الاسلام والمسلمین سیدجواد ورعی سخنرانی کردند.

سیدجواد ورعی: نباید از قیام علیه حکومت ناعادل چشم‌پوشی کرد

استاد سطوح عالی حوزه علمیه قم با اشاره به علل قیام سیدالشهدا، گفت: زمانی که در حکومتی زیرپا گذاشتن عدالت به رویه‌ای برای حفظ قدرت تبدیل شود، چشم‌پوشی و اغماض قابل قبول نیست. 

ادعای سکوت امام حسین در زمان معاویه نادرست است

حجت الاسلام سید جواد ورعی با ذکر حدیثی از پیامبر که امام حسین(ع) راوی آن بوده است، گفت: ایشان این حدیث را در زمان خلافت معاویه، نزد او بیان کرده اند. هرچند معروف است که سیدالشهدا حرکت اعتراضی خود را بعد از مرگ معاویه و به خلافت رسیدن یزید آغاز کرد اما اسناد تاریخی نشان می دهد سیدالشهدا(ع)، پس از رحلت برادرش، امام حسن(ع) هرگز در برابر رفتار ظالمانه حکومت بنی امیه و معاویه سکوت نکرده است. 

وی در همین راستا افزود:  سخنرانی ها و نامه های ایشان به معاویه نیز گواه بر همین امر است و نامه های معاویه به امام، مبنی بر اینکه شما مرتب علیه حکومت ما جو سازی می کنید نیز نشانگر این موضوع است؛ اما از آنجایی که امام حسین خود را به عهد و پیمانی که برادرش (امام حسن) با معاویه بسته بود، متعهد می دانست، حرکت اعتراضی رسمی ای از سوی ایشان، تا زمان مرگ معاویه نقل نشده است. 

این استاد حوزه برای نمونه، به ماجرای حج امام حسین یک سال پیش از فوت معاویه اشاره کرد و افزود: امام در این سفر مقدمات برگزاری یک اجتماع بزرگ را در سرزمین منا فراهم و از رجال بلاد مختلف اسلامی دعوت کردند تا درباره مسائل جهان اسلام گفت و گو کنند و سخنرانی مفصلی کردند، در برخی از منابع تاریخی آمده است که حضرت دو سخنرانی داشتند که به نظر می رسد صحیح نیست؛ چراکه بعید است حکومت اجازه برگزاری دو سخنرانی که مردم را به اعتراض علیه حکومت دعوت می کرد، داده باشد.

وی با بیان اینکه متن این سخنرانی بسیار بی نظیر است، توضیح داد: این متن نشانگر رویکرد ایشان نسبت به حکومت اموی است. هرچند فرصت مناسبی برای آنکه امام حسین(ع)  علم مبارزه را بلند کند، فراهم نشده بود؛ ایشان منتظر مرگ معاویه بود؛ منتظر حادثه‌ای بود که بتواند مبارزه خود را وارد مرحله دیگری کند. مرگ معاویه، بر مسند خلافت نشستن یزید و درخواست بیعت اجباری با امام، همان لحظه ایست که ایشان انتظارش را می کشید.  

ورعی با اشاره به اینکه وفای به عهد در زمان جاهلیت نیز مرسوم بود، افزود: معاویه این پیمان را شکست و هیچ یک از مفاد آن را اجرا نکرد اما توانست با مکر و حیله 20 سال بر جامعه اسلامی حکومت کند. 

این کارشناس فقه سیاسی با بیان اینکه معاویه متعهد شده بود برای خود جانشینی انتخاب نکند، افزود: در برخی از متون تاریخی آمده است که بنا بود بعد از خود، حکومت را به امام حسن مجتبی و اگر در قید حیات نبودند به حسین بن علی بسپارد. در بعضی از اسناد دیگر آماده است که حکومت را به شورای مسلمین یا اهل حل و عقد بسپارد که در میان اهل سنت نیز رایج است تا آنان روسای جامعه را انتخاب کنند. 

استاد حوزه با اشاره به اینکه آنچه معاویه درباره یزید انجام داد، عملی بی سابقه در جامعه اسلامی بود، تأکید کرد: این اقدام آغاز تبدیل خلافت پیامبر به سلطنت موروثی بود، چیزی که نه در منطق شیعیان و نه در میان اهل سنت، پذیرفته نیست. این بدعت بزرگی بود که می خواستند در جامعه اسلامی بگذارند و امام حسین(ع) جان خودش و یارانش را گذاشت تا مانع از آن شود. 

ورعی در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به اینکه مردم  دو یا سه سال بعد از حادثه کربلا متوجه سخنان سیدالشهدا درباره یزید شدند، گفت: زمانی که مردم مدینه نزد یزید رفتند و متوجه رفتارهای فاسقانه او شدند، قیام کردند و حاکم مدینه را از شهر بیرون کردند. 

هشدار امام حسین به نخبگان ساکت مقابل ظلم

این استاد حوزه افزود: امام در فراز دیگری خطاب به نخبگان گفتند خداوند قدرت نفوذ کلمه و اعتبار اجتماعی را بی جهت به کسی نداده است، بلکه مسئولیتی برعهده شماست و برای این نعمت از شما پرسش خواهد کرد. این چیزی  است که اختصاص به عهد و زمانه امام حسین(ع) ندارد؛ هر نعمتی را که خداوند به انسان می دهد، مسئولیتی را نیز از انسان ها می طلبد. به همین سبب امام از آنها انتظار داشت در برابر رفتارهای ظالمانه  بنی امیه سکوت نکنند. 

وی ادامه داد: امام حسین با ذکر حدیثی از پیامبر، مبنی بر اینکه مردمی که به رفتار حکومت جائر اعتراض نمی کنند، خداوند آن ها را به جایگاهی می برد که آن سلطان جائر را خواهد برد، گفت از آنجایی که من فرزند پیغمبر و نزدیک ترین فرد به او هستم، به اجرای این دستور از دیگران سزاورترم. به همین سبب به محض آنکه فرصت آن فراهم شد، اقدام به قیام کردند. این نشان می دهد هرکه نفوذ اجتماعی بیشتری داشته باشد و به رسول خدا نزدیک تر باشد، مسئولیت ویژه ای هم خواهد داشت.

ماجرای اختلاف نظر امام و آیت الله حکیم

وی با اشاره به زمان مبارزه امام  خمینی (ره) گفت: در آن زمان برخی از علما  همراهی نکردند و تشخیصشان چنین بود. اینکه آیت الله محسن حکیم آن زمان فرمودند من فرزند امام حسن مجتبی  هستم؛ مقصود این نیست که  ایشان از زیر بار مبارزه شانه خالی کردند، خاندان ایشان در مبارزه با دیکتاتور پیشین عراق پیشگام  بودند اما تشخیص شان در آن موقعیت چنین بوده است. 

ورعی ادامه داد: در مباحثه ای که میان امام (ره) و ایشان بر سر قیام علیه حکومت  پهلوی ایجاد شده بود؛ ایشان خطاب به امام می‌گویند اگر امام مجتبی در چنین وضعیتی بودند چه می کردند که امام پاسخ می دهد اگر ایشان هم به اندازه شما مرید داشتند، قیام می کردند که  مرحوم آیت الله حکیم می گویند کدام مرید؟ گویا ایشان از همراهی مقلدان خود ناامید بودند... آیت الله  حکیم معتقد بود در آن شرایط قیام و انقلاب موثر نیست اما امام(ره) معتقد بود موثر است. 

وی در این راستا افزود: شهید محمدباقر حکیم در این باره فرمودند «امام گفته بودند ما اوایل هجرت به نجف به آیت الله حکیم معترض بودیم که چرا قیام نمی کنند اما  زمانی که مریدان ایشان را دیدیم، حق را به ایشان دادیم. بعلاوه تصور می کردند  قیام و انقلاب ابتدا در عراق و سپس در ایران رخ خواهد داد اما واقعیت نشان داد مردم ایران، بیش از مردم عراق پای کار بودند.» 

وی در بخش دیگری از سخنان خود درباره وفای به عهد، تأکید کرد: قرآن بر دو مسئله حساس است؛ یکی شرک به خدا و دیگری زیر پاگذشتن عهد و پیمان. علامه طباطبایی  نیز در این باره فرموندند خداوند همان حساسیتی را که نسبت به شرک دارد به عهدشکنی دارد. 

ورعی با تأکید بر اینکه مردم هر جامعه حق دارند شایستگان  بر آن ها حکومت کنند، به مبنای دیگری از قیام سیدالشهدا اشاره کرد و گفت: ایشان معتقد بودند به جای شایستگان سفلگان بر گرده مردم سوار شدند. فارغ از اینکه ما شیعیان معتقدیم در زمانه ای که معصومان هستند، حق حاکمیت با ایشان است، یک اصل پذیرفته شده از صدر اسلام تاکنون این است که شایستگان حکومت را برعهده بگیرند. حق گرفتنی است و حتی در مواردی تکلیف است؛ در اینجا قابل چشم پوشی و بخشش نیست. 

این استاد حوزه در بخشی از سخنان خود با اشاره به سخنان  امام حسین(ع) گفت: زمانی که در حکومتی، زیر پاگذاشتن عدالت برای حفظ قدرت به رویه تبدیل شد، قابل اغماض نیست. هرچند سیدالشهدا  به دلیل عهد و پیمان خود با معاویه در زمان حیات او (معاویه) سکوت کردند اما به این معنا نبود که با یزید هم چنین کنند. چراکه اسناد تاریخی نشان می دهد این فرد به هیچ وجه شایستگی چنین کاری را نداشت؛ و آنچه رخ داد نتیجه سکوت بزرگان  جامعه بود. 

فهیمه فرهمندپور: برای پیروی از راه امامان، ناگزيريم رفتار سیاسی آنان را تحليل كنيم

دكتر فهيمه فرهمندپور در چهارمين محفل از سلسله نشست‌هاى «عاشورا و ما» با بیان اينكه طرح سوال درباره رفتار سياسى ائمه همچنان وجود دارد، بيان كرد: با اينكه درباره تاريخ امامت، تاريخ اسلام و تاريخ دوران حضور ائمه در ميان مردم، صحبت‌ها و نوشته‌هاى زيادى صورت گرفته است ولى به عنوان يك پژوهش‌گر تاريخ اسلام اعتقاد دارم در اين رابطه بايد همچنان طرح سوال شود و هنوز سوالات زيادى باقى مانده است.

استاد دانشگاه تهران با اشاره به اينكه زندگى ائمه به دليل اينكه مرجع و اثرگذار هستند، براى ما مسلمانان مهم است، گفت: ائمه براى شيعيان محبوب هستند و مسلمانان بر مبنای عمل و رفتار ائمه مى خواهند در زندگى عمل كنند. حال لازمه استمرار راه ائمه به درك و فهم عميق از اتفاقاتى كه رخ داده، برمى گردد. دانستن آنچه توسط ائمه رقم زده شده، كفايت نمى كند، بلكه چگونه  انجام گرفتن این اتفاقات، اهميت زيادى دارد. فهم و تحليل اين مباحث براى مسلمانان مهم تر و اثر بخش تر است.

اين پژوهشگر تاريخ در همين راستا افزود: عليرغم تلاش زياد براى درك رفتار ائمه در دوران خود، وقتى با برخى سوالات اساسى، بنيادى بدون ملاحظات مواجه مى‌شويم، به نظر مى رسد نمى‌توانيم در ارتباط با شناخت ائمه با قاطعيت صحبت كنيم. بى پرده سوالاتى در اين جلسه قصد دارم، مطرح كنم كه مطمئن هستم اين سوالات را با شكل هاى مختلف از خودمان بارها پرسيديم. آيا كسى از خودش سوال نكرده است كه حضرت على به عنوان يك فرد صاحب قدرت در دوران خلافت خودش يك خليفه موفق ارزيابى مى شود يا ناموفق؟ 

فرهمندپور تصريح كرد: شاید بسيارى از رفتارهاى اميرالمومنين ابهامات زيادى براى مسلمانان به وجود آورده باشد. مثلا آيا در آستانه شكل‌گيرى خلافت بعد از حضرت محمد(ص) و آن اتفاقى كه بعد از دوران پيامبر رخ داد، آيا حاصل همه امكان اميرالمومنين تاييد انتصاب‌ها بود؟ يعنى براى حضرت على امكان رفتار به گونه ديگری وجود نداشت تا تاريخ به شكل ديگرى رقم بخورد؟ و آيا امام على(ع) اجازه داد تا ديگرانى كه بر منصب او لايق نبودند، حكومت كنند؟ آيا امام على(ع) نمى توانست واكنش ديگرى نشان بدهد؟ و آيا آن چيزى كه در تاريخ به دست مى آمد ارزش برخى پيامدهاى خوب را نداشت؟ اصلا آيا امام حسن(ع) فتنه هاى بعد از شهادت حضرت على را پيش‌بينى نمى‌كرد؟ اگر پيش بينى نمى كرد، امام حسن مجتبى را به ناتوانى در پيش بينى شش ماه آينده خود متهم كرده ايم و اگر پيش‌بينى مى كرد، چرا خلافتى را پذيرفت كه مشخص بود پس از گذشت يك زمان كوتاه بر باد خواهد رفت؟ البته از یک نگاه پاسخ اين مباحث خيلى ساده و روشن است، ما معتقديم ائمه معصومند و تمام اعمال و رفتارهاى سياسى و حكومتى آنها درست بوده است. هرچند اين جواب شايد برای برخی قانع كننده نباشد و از این رو باید تحلیلهای عمیق‌تری بکنیم.

وى با اعلام اينكه رفتار ائمه بايد تجزيه و تحليل شود، خاطرنشان كرد: اگر قصد داشته باشيم راه ائمه را ادامه بدهيم، ناگزيريم كه رفتار ائمه را تحليل و علت آن را شناسايى كنيم و ببينيم چه معيارهايى بدست خواهيم آورد تا به يك واحد مشترك برسيم. درستى و نادرستى يا پيروزى و شكست يك اتفاق تاريخى را بايد براساس ملاك بررسى كنيم. ارزيابى نتايج و پيامدها نيازمند ملاك و شاخص است. بايد ديد قيام امام حسين با چه ملاك و شاخص هايى موفق است؟ بايد اهداف كنشگر سياسى را مهم برشمرد. بايد ديد انتظار ما و امام حسين از قيام عاشورا با هم يكسان است يا خير؟ دستاورد عاشورا را نبايد با انتطار خودمان بسنجيم. بايد ديد آيا انتظار امامان ما در دوران امامت خودشان تحقق پيدا كرده است يا خير؟ بايد با استراتژى به اين مباحث تاريخى نگاه كرد. به طور مثال حادثه كربلا را بايد از قبل و بعد ارزيابى كرد و از دامنه به قله نگاه كرد.

فرهمندپور در خاتمه سخنانش گفت: براي ارزيابي سيره ائمه باید با نگاهي درازمدت و راهبردي نگاه كرد و سير حركت و نقش هاى متفاوتى كه معصومين در طول دوران خود و شرايط متفاوت ايفا كرده اند را در مجموع بررسى كرد. به تعبير رهبر انقلاب، رفتار ائمه در طول ٢٥٠ سال حضورشان از دوران امام علي تا آغاز غيبت را باید بعنوان يك انسان درنظر گرفت و ديد اين انسان در شرايط مختلف اما با هدفى واحد چه كرده است؟

ادامه این مراسم امشب ساعت ۲۰ در خیابان استاد نجات الهی نبش ورشو سالن فردوسی برپاست  و دکتر غلامرضا ظریفیان و حجت الاسلام مهدوی راد در آن سخنرانی خواهند کرد.